[]

36 
 
variantlarıdır. 
"Boq"  (dolayısı  ilə   -  "günəş",  "od")  bildirən  "baqa"  sözü  "baqlar"  
("baqan-bakan")  atəşpərəstlər  tayfasının  (ya xud  təriqətin in),  e ləcə  də  VII  əsr 
mənbəyində qeyd olunmuş "Atəşi-Baqavan" şəhər və vilayətinin adının kökünü təşkil 
edir. VIII əsrdə (Gevond) Bakının  adına Atəşi-Baqavanın bir qədər dəyişilmiş forması 
olan  "Atşi-Baquan"  şəklində  rast  gəlirik.  VIII  əsrdə  "Baqa"  sözünün  kökü  Bakıda, 
Abşeronda  və  Azərbaycanda  türk  əhalisinin  artması  ilə  əlaqədar,  Bad kubə  sözündə 
olduğu  kimi,  xalq  etimo logiyası
 
nəticəsində  dəyişə  bilərdi;  türkcə  "Baqu-Baku" 
"təpə"   mənasında  işlənə  bilərd i,  fa rs  dilindəki  "an"  şəkilçisi  isə  orta  əsr 
toponimlə rində  "yer,  məskən,  ya xud  şəhər"  bild irird i.  " Baku"  sözünün  kökü  ərəblər 
ölkəni istila etdikdən sonra, artıq  VIII əsrdə asanlıqla dəyişilib  "Baku"ya çevrilə b ilərdi, 
belə ki, "q" səsinin "k" səsinə keç məsi. 
 Hə m türk  - A zərbaycan, hə m də,  fars və ərəb  dillə rində qanunauyğun haldır. 
Baku  sözünün ərəbcə yazılışında " Baquan" adındakı  fars ş əkilçisi ərəb dilinin  fonetik 
qanunlarına  görə  şəhər,  yaxud  yaşayış  məskəni  bildirən  şəkilçisi  ilə  əvəz  edilmiş  və 
həmin  söz  "Bakuyə"  şəklinə  düşmüşdür.  Bakı  -  Ba ku  adının  çağdaş  yazılışı  ö zünün 
qədim  şəklinə  ta m  uyğundur,  o,  Baqavan  toponimind ən  Atşi-Baqavan,  Atşi-Baquan, 
Baku,  Bakuh,  Ba kuyə,  Bad kubə,  Bad ku,  Baku  və  Ba kı  toponimlərinədək  mürə kkəb 
dəyişmə  yolu   keçərə k  xa lq   etimo logiyasının  təsiri  a ltında  yeni  ş əkil  a lmışdır.  Bu 
dəyişikliklə r  tarixi  a millərin  inkişafın ın  labüd  nəticəsidir  və  çağdaş  Bakı  -  Ba ku 
toponimində
 
onun  təpə  ilə  deyil,  yanar  neft  və  qaz  fontanları  ilə  bağlı  "Boq  -  a llah 
şəhəri, allah yeri" kimi qədim mənasını görürü k. 
Ə.Hüseynzadə  və  İ.Abdullayevin  Bakı  sözünün  "təpədə  yaşayış  məskəni"
160
 
mənasını  b ild irməsi  barədə  L.Q.Lopatinskin in  fərziyyəsinin  təkrarı  olan  ehtima lla rı 
tənqidə dözmür, belə ki, Mahmud Kaşqarinin (XI əsr) qeyd etdiyi "Bəqu" - təpə sözü nə 
tələffü z,  nə  də  yazılış  baxımından  X  əsrin  birinci  yarısından  etibarən  ərəb-fars 
mənbələ rdəki "Ba ku" sözünə uyğun gəlmir. "Baqu - Ba ku" sözü Azərbaycanda, İranda 
və əhalisi türkdilli olan başqa ölkə lərdə bu cür yaşayış yerləri təpə adlan mışdır və belə  
ko mponentli bir sıra toponimlər - Təpə  Giyan, Təpə  Sialk, Təpə Hissar və i.a.  - bizə 
mə lu mdur. "Bəqu" - "təpə" toponimi ayrılıqda işlənilmişdir.  İran  le ksikasına  mə xsus 
olan Baqavan, eləcə də bakan - baqan terminləri hə min əra zidə və ona yaxın yerlə rdə 
atəşpərəstlik və Zərdüstiliyə sitayişlə bağlı olub, eyni  məna daşıyır  ki, bu da tarixi və 
arxeolo ji mə lu matlara  zidd deyil
. 
                                                                 
 
"Baqlar" tayfasının adına M usa Kalankatlının "Albaniya tarixi"nd ə 827-ci il hadisələri 
ilə  əlaqədar rast gəlirik (səh.267). "Bakanlar" Xəzər dənizinin Qafqaz dağları qollarının  gəlib 
çatdığı  sahillərində,  yəni  Abşeronun  yaxınlığında  və  onun  özündə  lokallaşdırılır.  "Baqan" 
etnoniminin adı Sükrinin "Coğrafiya"sında çəkilir (səh.37). 
 
Древнетюркский словарь. JI., 1969; M ahmud Kaşqari. Divani-lüğəti-t-türk. III cild, XI əsr. 
 
 
 

---

37 
 
II Fəsil 
 
ERKƏN FEODAL BAKISI (VII-X ƏSRLƏR) 
 
1.
 
SĠYASĠ TARĠX. BAKI ƏRƏB XƏLĠFƏLƏRĠNĠN VƏ 
ġĠRVANġAHLARIN HAKĠMĠYYƏTĠ ALTINDA 
 
Şimali  Azərbaycan  -  antik  müəlliflərə  görə  Albaniya,  erkən  orta  əsr  erməni 
müəlliflərinə görə Ağvank və IX-X əsrlər ərəb və fars müəlliflərinə görə Arran III-VII 
əsrlərdə Sasanilər İranından asılı o lan vassal knyazlığı, yaxud hökmdarlığı olmuşdur. I 
Xosrov Ənuşirəvanın hakimiyyəti dövründə (531-579-cu illər) və ondan əvvəl Arran və 
Azərbaycan
1
  İberiya  və  Ermənistanla  birlikdə  Sasani  imperiyasının  dörd  in zibati 
vahidindən  -  kustaklarından  birin in  -Şima l  mərzbanlığının  tərkibinə  da xil  id i.
2
 
Kustaklar bir sıra az-ço x  müstəqil vilayətlərə (şəhərlərə) bölünürdü. Şimal  kustakı  13 
şəhər-dən ibarət idi. Buraya A zərbaycan (Atrpatakan), Ermən istan (Ərmin iyə), İveriya 
(Varcan), Arran (Ran), Ba lasakan Sisakan və d igər v ilayətlə r (Muğan, Deylə m və  i.a.) 
daxil idi.
3
 
İbn  Xordadbehin  (IX  əsr)  məlu matına  görə  "Cərb i",  yaxud  Şimal  ölkələri 
imperiyanın  dörddə  bir  hissəsini  təşkil  ed irdi.  Onun  hakimi  Şimalın  spahbedi  (hərbi 
rəisi) A zərbaycan-spahbed idi.  Buraya A zərbaycan,  Ermənistan, Arran,  Rey və digər 
ərazilər  daxil  id i.
4
  İbn  Xordadbeh  xəbər  verir  ki,  Sas ani  şahı  I  Ərdəşirin  va xtında 
(224-241-c i  illər)  Azə rbaycan,  Ermənistan  və  digər  ölkə lərin  hakimlə ri  şah  titulu 
daşıyırdı,  məsələn:  Azərbazkanşah  (Azərbaycanda),  Şiryanşah  (Şirvanda), 
Balaşacanşah  (Balasakanda),  A llanşah  (Dərbənddə),  A mukanşah  (Muğanda), 
Ərmənşah (Ermənistanda), Filanşah (Dağıstanda)
5
 və i.a. Bu məlu matda hələ  III əsrdə 
Şirvanşah (ehtimal ki, Şirvanşah) titulunun mövcudluğu diqqəti cəlb ed ir. Sasani şahları 
şah titulunu, ehtimal ki, yarımasılı, vassal hakimlərə verirdilər. VI əsr müəllifi Mitilen li 
Za xari  Cənubi  Qafqa zın  yerli  hakimləri  haqqında  ma raqlı  mə lu mat  verir:  " Bu  şimal 
mə mlə kətində  24  yepiskopu  olan   beş  xa lq  yaşayır.  On ların  katalikosu  İran 
Ermənistanındakı  böyük  Dvin  ş əhərində  yaşayır.  Qurzan   da  dilləri  yunan  dilinə 
bənzəyən bir yerd ir;  onların fa rs şahına tabe olan xristian hakimi var. Arran da ö z d ili, 
xaçpərəst  xalq ı  olan   bir  diyard ır.  Onların  fars  şahına  tabe  olan  hökmdarı  var".
6
  Bu 
mə lu matda VI əsr yunan müəllifinin  adın ın çə kilməsi, Arranın  özünün dilin in o lması və 
yerli  əhalinin   dini  haqqında  xəbərlər  diqqətəlayiqdir.  Fars  şahına  tabeçiliyin  qeyd 
olunması Sasanilərdən vassal asılılığ ını göstərir. 
Arranın ərazisi şimal qonşular - Xəzərlər və Bizans tərəfindən daim müharibə və 
basqın  meydanına  çevrilmişdi.  Sasanilər  dövlətin  şimal  sərhədi  olan  Arrana  böyük 
əhəmiyyət  verir,  eramızın  ilk  əsrlərindən  xəzərlərin  və  digər  türk  tayfaların ın 
basqınlarından qorunmaq üçün Dərbənd keçidin i möh kəmləndirirdilər. 
VII əsrin b irinci yarısın ın sonunda Bizansla və  xəzə rlərlə sürəkli  müharibə lər, 
habelə  daxili  çəkişmə lər  nəticəsində  zəifləyən  Sasani  impe riyası  yenicə  meydana 

---