[]

114 
 
Şəmsəddin  Məhəmmədin  adı  çəkilən  kitabəni  Dorn  h.3-cü  Ramazan  748  (7  dekabr, 
1347)-ci  ilə  aid  edir.
96
  Şirvanşahlar  sarayının  yaxınlığındakı  Molla  Nəsrullah 
məscidində  h.777-ci  il  Məhərrə m  ayı  (iyun-iyul  1375-ci  il)  tarixli  kitabə  olmuşdur. 
Məscidi tikdirən qazı əl qü zzatın (baş qazı) ad ı pozulmuş, həkkakın adı  - Məhəmməd 
əl-Arif-  qalmışdır.
97
  İçərişəhərdə  Cü mə   məscidinin  ya xın lığında  h.777  (1375) -c i  il 
tarixli daş kitabəsi olan balaca Çin məscidi dövrü müzədək gəlib çatmışdır.
98
 
Qız  qalasın ın  yaxınlığında  1899-cu  ilin   əvvəlində  qədim  Cü mə  məscidin in 
yerində tikilmiş Cü mə  məscidi vardır. Cü mə məscidinin a kade mik Pavlinov tərəfindən 
1888-c i ilin ölçülə ri ilə çə kilmiş köhnə planı mövcuddur.
99
 Həmin məscid bir neçə dəfə 
yenidən  tikilmiş  və  bərpa  edilmişdir.  Onun  örtüyü  əvvəlcə  çardaqşəkilli  olmuşdur. 
1873-cü  ildə  məsciddə olmuş səyyahın təsvirinə görə onun ortasında üstü örtülmə miş 
dörd tağ ucalırd ı. Bu tağlar məsciddən qədim olub, müs əlmanla rın məscidə çevird iklə ri 
qədim  atəşpərəstlik  məbədindən  qalmışdır.
100
  Yeni  məscidə  gövdəsinə,  ehtimal  ki, 
qədim  Cü mə   məscidinin  d ivarında  olmuş  bir  neçə  kitabə  quraşdırılmış  XV  əsrə  a id 
minarə  bit işir.  Onla rın  arasında  kufi  xət lə  işlən miş  XI-XII  əsrlərə  a id  iki  kitabə  var. 
Onlardan  biri  (kiç iyi),  görünür  daha  qədimdir.  Ondan  aşağıda  sultan  Olcaytunun 
(əvvəllər  qədim  Cü mə  məscidin in  şima l  tərə fində  o lan)  fə rmanından  ibarət  kitabə 
yerləşdirilmişdir. 
B.Dornun mə lu matına  görə
101
 qədim Cü mə  məscidin in cənub tərəfində ha zırda 
həmin  məscidin  minarəsinin  gövdəsində  quraşdırılmış  kitabə  olmuşdur.  Kitabənin 
mə zmunu beləd ir: 
Əmara  betəcdid  həzəl  imarə  məlik  əl-ü məra  və-1  əkab ir  əl-əmir  Şərəfəddin 
Mahmud ibn Fə xrəddin mü lk da m izzəhu fi tarix rəcəb səna tisa və səbamayə. 
"Bu  ima rətin  bərpa  olun masını  ə mir  və  əyanların  ə miri  ə mir  Şərə fəddin 
Mahmud  ibn Fə xrəddin  ...onun  mülkü əbədi olsun, yeddi yüz doqquzuncu ilin  rəcəb 
(ayında) əmr etmişdir" (h.709 (5.XII-4.I.1309/10)-cu il).
102
 
Bu  kitabə,  göründüyü  kimi,  daha  əvvəlki  dövrə  mə xsus  binanın  bərpasından 
xəbər verir. 
XIV  əsrdə  Ba kıda  və  Abşeronda  yenidən  müdafiə  xa rakterli  binala r,  feodal 
qəsrləri və digər me ma rlıq abidə ləri, məscidlə r, ha ma mlar və i.a. t ikilməyə başlamışdır. 
La kin bu abidə lərdə şirvanşahların adla rı çəkilmir. 
Bakıda şimal-qərb qala divarının yaxınlığ ında hazırda bərpa olunmuş XV əsrə 
aid  dördkünc  qüllə-donjon  vardır.  Ramana  kəndindəki  qala  divarları  ilə  hasarlanmış 
dördbürclü qüllədən ibarət feodal qəsri  XIII-XIV əsrlərə aiddir.  Nardaran  kəndindəki 
yarımdairəvi  bürcləri  olan  dördkünc  qala  divarları  ilə  əhatə  edilmiş  dairəvi 
qüllə-donjondan  ibarət  qəsr  h.700  (1301)-cü  ildə  tikilmişdir.  Yəqin  ki,  XIII-XV 
əsrlərdə  Nardaran  bu  bölgənin  həyatında  çox  mühüm  ro l  oynamışdır.  Bunu  qum 
təpələrinin   alt ından  tədric lə  ü zə  ç ıxan  ço xlu  qədim  ab idələr  sübut  edir.  Də rbəndi 
Şirvanşahların yay iqa mətgahı burada yerləşird i. 
Mənbələrdə  sadalanan  abidələrdən  başqa,  sənət  əsərləri  o lub,  dövrü müzədək 
mühafizə edilməmiş imarətlər haqqında da məlu matlar qalmışdır. Məsələn, XIV əsrin 
ikinci  yarısında  şirvanşah  Keykavus  ibn  Keyqubadın  sarayında  yaşamış  şair  Arif 

---

115 
 
Ərdəbili  Bakı qəbiristanlığında "uzaqdan parlaq günəş kimi görünən" sərdabəni təsvir 
edir. Sə rdabənin günbəzi böyük sənətkarlıqla  tikilmişdi.
103
 O, daha sonra göstərir ki, 
binanı tikmək üçün "Divan qalasından" (Divəndaz)  mərmər daşı gətirilmişdi.  Ehtimal 
ki, burada  söhbət yaxın lığ ında hələ  qədim  za man lardan   inşaat üçün badamdar daşı 
çıxarılan  indiki  Duvannı  stansiyasından  gedir.  Rəssam  Sergeyevin  şəklində  (1797) 
dağın başındakı qəbiristanlıqda orijinal formalı iki sərdabə görünür: onlardan biri çadır 
örtüklü, digəri  (ikimərtəbəli) yarımkürə şəkilli günbəzlidir.  Bu binalar dövrü müzədək 
qalmamışdır. 
Dərbəndi  Şirvanşahlar dövründə ölkənin iqtisadi  inkişafı  ilə  əlaqədar Abşeron 
bir sıra gözəl memarlıq abidələri ilə bəzəndi. İctimai binaların, hökmdar saraylarının və 
çoxlu  xid mətçi b inaları olan geniş  malikanələrin  tikintisi  inkişaf etdi.  Əvvəlki feodal 
qüllə  və  qalalarının  tikintisi  öz  yerin i  Bakıdakı  Şirvanşahlar  sarayı  v ə  Nardaran 
kəndindəki qəsr kimi saray tipli ima rətlərə  verdi.
104
 
Şirvanşah  I  Xəlilüllah  zamanında  Bakıda  Şirvanşahlar  sarayının  bəzi  binaları 
tikild i.  Bu  saray  tikililəri  ansamblı  orta   əsrlər  A zərbaycan  me marlığın ın  ən  ya xşı 
abidələrindən  olub,  XV-XVI  əsrlə r  ə rzində  mü xtəlif  va xt larda  t ikilmiş  bir  s ıra  
binalardan ibarətdir.  Hə min va xta qədər Şirvanşahların  iqa mətgahı Şa ma xı ş əhəri  idi. 
La kin  XV əsrdə ço x möhkə mləndirilmiş qalala rdan biri və Xə zər dənizində əsas liman 
olan  Bakın ın  iqtisadi  və  siyasi  yüksəlişi  ilə  əlaqədar  şirvanşah  I  Xəlilüllah  Bakını 
özünün yeni iqamətgahı seçdi. 
Saray ansamblı bir neçə binadan ibarətdir: ən  iri baş saray binası, Divan xana, 
Türbə,  minarəli  məscid,  Seyid  Yəhya  Bakuvinin  türbəsi  ("Dərviş  türbəsi")  və  köhnə 
məscidin  qalıqla rı Şərq tərə fdən tək dayanan "Murad qapısı" deyilən baştağ, ovdan və 
uçmuş hamamın qalıq ları da saray tikililərinə daxildir. 
Hamar  yonulmuş  sarımtıl  o xraya  çalan   yerli  daşdan  tikilmiş  bütün  bu  saray 
binaları  ansamblı  o  dövrün  memar  və  rəssamlarının  yüksək  sənətkarlığ ından  xəbər 
verən görkə mli me marlıq əsəridir.
105
 
1932-c i ildən 1949-cu ilə qədər Şirvanşahlar sarayı ərə zisində aparılan arxeolo ji 
işlər  və  ansamblın  memarlıq  təhlili  göstərdi  ki,  Bakı  yüksəkliy inin  lap  təpəsində 
tikilmiş saray binası, ehtimal  ki, saray tikililəri arasında ən qədimidir.  Saray 52 otaqlı 
ikimə rtəbəli  əsas  binadan  və  əlavə  tikilidən  ibarətdir.  Binanın  27  otaqdan  ibarət  alt 
mə rtəbəsi, ehtima l  ki,  xid mətçilər və təsərrüfat ehtiyatlarının sa xlanması üçün istifad ə 
edilmişdir.
106
 
XIX  əsrdə  çar  hərb i  idarəsinin  anbarına  çevrilən  ikinci  mə rtəbədə  xey li 
dəyişiklik baş vermişdir.
107
 
Sarayda  dəyişiklik  edilərkən  günbəzlər  uçurulmuş  və  ikinci  mər-təbədəki  a ra 
divarları  götürülmüşdür.  "Beləliklə,  tağtavanların  və  günbəzlərin  mo zaik  suvağı  hər 
yerdə  məhv  edilmişdir".
108
  1733-cü  ildə  burada  olmuş  səyyah  Lerx  xəbər  verir  ki, 
''sarayın  damı  lacivərdi  rəngli  daşlardan  örtülmüşdür".
109
  Onun  təsvirinə   görə 
"darvazalar,  qapılar,  pəncərələ r,  oy ma  na xışlı  eyvanlar  yüks ək  sənətkarlıqla  
işlən mişdir".
110
 
Saray əra zisində arxeo loji qa zıntı za man ı, ehtima l ki, onun günbəzini örtən göy 

---