[]

108 
 
uzanan  və  burada  dövrümü zədək  gə lib   çat mış  qala   divarla rı  ilə   birləşən  divar  və 
yarımbürc qalıqları nəzərə çarp ır.  Qız qalasının şərq tərəfində kontrforsa bitişən divar 
dəniz sə mtində cənuba doğru davam edərə k Bakı bu xtasındakı qala  tip li ima rətə qədər 
uzanırd ı.
50
 
İçərişəhərin  şimal  hissəsində,  qala  divarlarının  və  Şah  Abbas  darvazasının 
yaxınlığında  yeraltı  bina  aşkar  edilmişdir.  Arxeoloq  C.Xəlilovun  apardığı  tədqiqat 
nəticəsində günbəzlə  örtülmüş bir neçə  kiç ik, habelə  bir böyük otaq və digər bina ların 
qalıqları üzə çıxarılmışdır. Lakin bu abidənin  öyrənilməsinə dair işlər tamamlan mamış 
və həmin qədim bina ların nə məqsədlə istifadə olun ması aydınlaşdırılma mış qalmışdır. 
Prof.  Y.A.Pa xo movun  fərziyyəsinə  görə  bu  bina  XI-XII  əsr  Şirvanşahların ın 
hakimiyyət dövrünə aid qədim ha ma m o la bilərd i. 
Azərbaycanda feodalizmin  inkişafının  kulminasiya dövrü Bakı ş əhərinin  zahiri 
görünüşündə də özünü göstərir.  Sın ıqqala  məscidi,  Ləzgi  məscidi, Qız qalası, şəhərin 
qala  divarları  və  ehtimal  ki,  Şirvanşahlar  sarayının  yerindəki  içqala  və  s.  mühüm 
tikililər  XI-XII əsrlər dövrünə aiddir. İçərişəhərdə aparılan qa zıntılar  za manı Abşeron 
üçün səciyyəvi olan  yastı damlı, taxçalı,  mü xtəlif təsərrüfat ehtiyacları üçün quyular 
olan həyətli şəhər evi tipi aşkar edilmişdir.  Bütün bu tikililə r şəhər həyatının və onun 
iqtisadiyyatının inkişaf etdiyin i göstərir. 
Bakın ın şəhərsalma strukturunun təşəkkül prosesinin davamı XIII-XIV əsrlərdə 
də izlən ilir.  Bu dövrdə şəhərin mə rkə zi  Qız qalasının ətra fı id i.  Orta əsrin ən  maraq lı 
memarlıq  ab idələrindən  biri,  uzun  əsrlər  boyu  Bakı  bu xtasında  su  altında  qalmış  və 
keçən əsrin əvvəlində üzə çıxmış "Sualtı karvansara" deyilən bina da şəhərin ərazisinə 
daxil  idi.  Yerli  əhali  onu  "bayıl  daşları",  ya xud  "Səbayıl  şəhəri"də  adlandırırdı. 
Gö ründüyü kimi, o, XII əsrin sonlarında,  Xəzərin səviyyəsi aşağı və buxtanın ərazisi 
quru olarkən t ikilmişdir. 
Ehtimal ki, hə min  imarət  XIV əsrin  əvvəllərində (1306-c ı il) baş verən və  sahilin 
bir  hissəsinin  çökməsinə,  Xə zər  dənizinin  səviyyəsinin  xeyli  qalxmasına  s əbəb  olan 
güclü  zəlzələ  nəticəsində  su  altında  qalmışdır.  Bakı  yaxınlığındakı  suya  qərq  olmuş 
Səbayıl  şəhəri  haqqında  əfsanə  və  rəvayətlərdə  bu  fəlakətin  mü mkün  ola  bilən  fa ktı 
əksini tap mışdır.  Bakı bu xtasındakı həmin sualtı imarətin  adını bu diyarda o lmuş bir 
sıra  səyyahların,  onun  haqqında  məlu matları  dənizin  bu  və  ya  digər  vaxtlarda 
səviyyəsinin dəyişilməsin in göstəricisi kimi toplayan tədqiqatçıların əsərlərində tapırıq. 
La kin  hə min  tədqiqatçıla rdan  heç  biri  onun  nə  vaxt  və  hansı  məqsədlə  tikild iyini 
müəyyənləşdirə bilməmişdir. 
1946  və  1962-c i  illərdə  aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar  sayəsində  müəyyən 
edilmişdir  ki, şirvanşah III Fəribürzün hakimiyyəti illərində Bakı bu xtasında qala tipli 
imarət  tikilmiş,  ya xud  bərpa  edilmişdi.
51
  Onun  divarında  tapılmış  kitabədəki  h.632 
(1234/5)-c i il tarixi tikintinin başa çatdığı va xtı gös tərir və ölkənin  monqolla r tərə findən 
istila  olunduğu  dövrə  uyğun  gəlir.  Şərq  müəlliflərinin  məlu matına  görə,  monqollar 
əhalisi  işğalçılara  inadlı  müqavimət  göstərən  Bakını  u zun  müddət  ala  bilməmişlər.
52
 
Bakı  mühasirəyə  alınarkən  bu xtadakı  istehkam  mövcud  olmuşdurmu,  yo xsa,  o, 
monqollar şəhəri alandan sonra tikilmişdir? Bu barədə hələlik dəqiq  məlu mat yoxdur. 

---

109 
 
Ehtimal  ki,  istehka m  monqolla r  gələnədək  mövcud  olmuş   və  mühasirə  za manı 
işğalçılar tərəfindən divardeşən qurğularla qis mən dağıdılmışdır.  Sonralar,  XIV əsrdə 
dənizin  səviyyəsinin  qalxması
53 
və  adı  çə kilən  istehkamın  su  alt ında  qalması 
nəticəsində tama milə uçulub-dağılmış və dövrümüzə  indiki halda gə lib çat mışdır 
Əbdürrəşid Bakuvi  1403-cü ildə yazırdı: " Bakuyə... daşdan tikilmiş şəhərdir... 
Onun divarları bir ço x qala bürclərin i basmış və (Cü mə)  məscidinə yaxınlaşan dəniz 
suları yuyur..."
54
 
Bakuv inin  təsvirindən  görünür  ki,  o  vaxt  dənizin  səviyyəsi  yüksək  olmuş, 
Xəzə rin  suları,  ehtima l  ki,  sahilləri  basaraq  Qız  qalasın ın  ya xınlığındakı  qala  
divarlarına və Cü mə  məscidinə qədər gəlib çatmışdır. Deməli,  1403-cü  ildə bu xtadakı 
imarət in  xey li hissəsi su altında qalmışdı.  Bakuvi sonra  xəbər verir: " Bu ş əhərdə son 
dərəcə  möhkə mləndirilmiş  iki daş qala var. Dən iz onlardan birinə, böyüyünə o qədər 
yaxınlaş mışdır ki, dalğalar onun divarlarına çırp ılır. Bu, tatarların (monqolların  - S.A.) 
ala  bilməd ikləri  hə min  qaladır..-"
55
  Dəniz  da lğaların ın  döyəclədiyi  qala  haqqında 
mə lu mat,  ehtima l  ki,  bu xtadakı  xarabalıq lara  aiddir.  Ço x  möh kə mləndirildiyindən 
monqolla r  onu  a la  bilmə mişdilər.  Gö ründüyü  kimi,  o,  zə lzələdən  xeyli  dağılmış  və 
sonra bir daha bərpa edilmə mişdir. 
Şərq  və  Qərb  müəlliflərinin  XVIII  əsrin  əvvəllərinədək  bu  sualtı  imarət 
haqqında susması onun təqribən XIV  əsrin əvvəllərindən XVIII əsrin  əvvəllərinədək 
Xəzə rin  suları  a ltında  qalması  ilə   izah  ed ilə   bilər.  1925-c i  ildən  etibarən  Xə zərin 
səviyyəsi  kəskin  surətdə  aşağı  düşməyə  başlamış  və  ima rət  tədricən  suyun  altından 
çıxmışdır. 
1683-cü ildə Ba kıya gəlmiş alim və səyyah E.Ke mpfe r ş əhərin maraq lı təsvirini 
vermişdir. Kempferin çəkd iyi şəhərin görünüşünü əks etdirən şəkildə dənizədək uzanan 
qala  divarların ın  yaxınlığında  su  altından  baş  qaldıran,  ehtimal  ki,  bu xtadakı  sualtı 
imarətə  mə xsus  bir  neçə  bürc  görmə k  mü mkündür.  Ke mp ferin  təsviri  göstərir  ki,  o, 
dənizin  səviyyəsinin  en məyə  başladığı,  la kin   hələ lik  a zacıq   aşağı  düşdüyü  həmin 
vaxt lar bu imarət in qalıqla rın ı görmüşdür.
56
 
XVIII əsrin birinci çə rəyindən başlayaraq tarix ədəbiyyatında qərq olmuş ima rət 
haqqında məlu mat verilir.
57
 
XIX 
əsrdə  akad. 
Y.Lents
58
, 
K.Spasski-Avtonomov
59
, 
N.Filippov
60
, 
A.V.Vo znesenski
61
, A.İ.Mixalevski
62
, N.V.Xan ıkov
63   
B.Dorn
64
 və başqalarının bir sıra  
əsərləri meydana gəldi. Həmin əsərlərdə Bakı bu xtasındakı sualtı imarətin ölçüsü, planı 
və xarabalıqla rın ın müfəssəl təsviri verilir. 
Bə zi tədqiqatçılar ima rəti karvansara adlandırsalar da, onu qədim za man larda su 
basmış qala, yaxud gözətçi istehkamı hesab etmişlər. Suya qərq olmuş Səbayıl şəhəri 
haqqında bir sıra əfsanələr qalmışdır.
65
 
Xəzə rin  səviyyəsinin  aşağı  düşməsi  SSRİ  EA  A zərbaycan  Filia lın ın  Tarix 
İnstitutuna 1938-1940-cı illərdə bu imarəti arxeoloji cəhətdən tədqiq etməyə, ab idənin 
tikilmə ta rixin i müəyyənləşdirməyə imkan  verdi.
66
 İnstitut arxeo loji işləri 1946-cı
67
 və 
1962-c i ıllə rdə davam etdirmişdir. 
Yü ksək təpədə - bu xtanın içərisindəki balaca adacıqda qala şəklində tikilmiş bu 

---