[]

131 
 
Qoca man sakinlə rin köhnə Bakı haqqında dediklərinə görə "şəhərin içində əhali 
çox  olduğundan  onlar  tədricən  şəhərin  bayırında  ev lər  və  daha  sonralar  məhəllələr 
salmağa başladılar. İçərişəhərdən bir qədər yuxarı,  indiki Təzə pir  küçəsində bir nəfər 
özünə  su  quyusu  qazdıqda  yer  altından  bir  qəbir  çıxmışdı.  Əhalinin  avam  və 
mövhumatçı hissəsi buna dini bir rəng verib  ziyarətgah adlandırmış və adını  Təzə p ir 
qoymuşdular.  Şey x  Əbusəid  adlı  birisi  onun  yerində  tezliklə  b ir  məscid  tikərək 
dövrəsini hasarlamış və buranı p ir adlandırmışlar. Bu məscidin  ətrafında tikilən  evlərə 
son zamanla ra qədər Tə zə p ir məhəlləsi deyilirdi".
202
 
Yu xarıda  gətirilən  məlu matlar  Bakı  dərvişi  Əbusəidin  dəfn  olunduğu  yeri 
müəyyənləşdirməyə imkan verir. 
H.1232  (1817)-c i  ildə  Bakı bəyi Mənsurxan bəyin  oğlu və sonuncu Bakı  xanı 
Hüseynqulu xanın kürəkəni Qasım bəy onun qəbrini və məscid ini təmir etdirmişdir.
203
 
XX  əsrin  əvvəllərində  (1905-1914-cü  illə rdə)  hə min  ərazidə  kübar  və  varlı  Ba kı 
qadınlarından  Nabat  xanım  Aşurbəyli-Rzayeva  köhnə  məscidin  yerində  bugünədək 
fəaliyyət  göstərən  böyük  Təzəpir  məscidin i  tikdirmişdir.  Nabat  xan ım  məscid in 
girəcəyində dəfn olun muşdur. 
XIV  əsrin  sonu-XV  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanın  ən  görkə mli  orta  əsr 
alimlə rindən biri əslən bakılı olub, Bakuvi nisbəsi ilə tanınan Əbdürrəşid ibn Salih ibn 
Nuri  olmuşdur.  Bu   müəllifin  ərəbcə  "Təlxis  əl-asar  və  əcaib  əl-məlik  əl-qəhhar 
("Abidələr‖in  xü lasəsi  və  qüdrətli  hökmdarın  möcü zələ ri")  ad lı  dövrü müzədə k  gəlib 
çatmış yeganə coğrafi əsəri h.806 (1403)-cı  ildə yazılmışdır. 
204 
Müxtəlif ö lkələrdə bu 
əsərin  bir  sıra  çap  nüsxələri,  eləcə  də  farscaya  tərcüməsi  ilə  birlikdə  əlyazmaları 
mövcuddur.  1614-cü  ildə  üzü  köçürülmüş  və  hazırda  5299  nö mrəsi  ilə  Paris  Milli 
Kitab xanasında sa xlan ılan  ərəbcə ə lyazmala rından biri 1789-cu ildə də Gin  tərə fındən 
fransız  dilinə  tərcü mə  olun muşdur.
205
  Bakuvinin   əsərini  1971-ci  ildə  akad. 
Z.M.Bünyadov  (ərəbcə  mətni,  rus  dilinə  tərcü məsi,  müqəddimə  və  i.a.)  nəşr 
etdirmişdir.
206
 
Bu  ü mu mdünya  tarixinin  Paris  əlyazması  ölkələrin  və  şəhərlərin  mü xtəsər 
təsviri verilən 464 fəsildən ibarətdir.  Bakuvin in əsəri yeddi iqlimdən bəhs edən yeddi 
hissəyə bölünür. O, hə min hissələrin hər birində ölkə, şəhər və kəndlərin və i.a. adlarını 
əlifba qaydası ilə dü zmüş, beləliklə, onları lüğət formasında təqdim etmişdir. Bakuvi b ir 
sıra  Şərq  ö lkələrinin,  o   cü mlədən  A zərbaycanın  iqtisadiyyatı,  faydalı  qazıntıları, 
mineralları,  qiy mətli  daşları,  mü xtəlif  malları  haqqında  bir  sıra  dəyərli  məlu matlar 
verir. Onun əsərlərində həmin ölkə lərin tarixinə, etnoqrafiyasına,  incəsənətinə dair və 
maraqlı  məlu matlar  vardır.  Bakuvin in  əsərin in  təhlili  onun  öz  dövrünün  ən  savadlı 
adamlarından biri o lduğunu göstərir. Onun əsəri üçün əsas mənbə Zəkəriyyə Qəzvin in 
"Asar əl-biləd" ("Ölkə lərin abidələri") əsəri olmuşdur. Lakin o, İstə xri, Məsudi, Biruni, 
İbn Sina, Yaqut Həməvi, Həmdullah Qəzv ini və başqalarının da əsərlərinə bələd idi. O, 
külli  miqdarda kitaba isnad verir, ço xlu alim, Şair, həkim və filosofun adlarını çəkir. 
Bakuv inin tarixi coğrafıya sahəsində biliy i haqqında onun  məlu mat verd iyi ölkələrin 
diapazonunun  böyüklüyündən  də  şərqdə  Çindən  tutmuş,  qərbdə  Əndəlusiyayadək, 
şimalda  İrlandiya  və  Rus  dövlətindən  tutmuş  cənubda  Afrika  ölkələrinədək  -  fikir 

---

132 
 
yürütmək  mü mkündür.  Ən  maraqlısı  isə  onun  bir  sıra  yeni  məlu matlar  verd iyi  Bakı 
şəhərini  təsvir  etməsid ir.
207
  Bakuvi  xəbər  verir  ki,  Ba kı  onun  atasının  -  h.806 
(1403/4)-c ı ildə, yetmiş yeddi yaşında vəfat et miş  İma m Sa lih  ibn Nurinin  vətənidir. 
Buradan hə min  əsərin 1403-cü ildə, ya xud ondan azac ıq sonra yazıldığın ı və müə llifin 
hakim  təbəqə  nümayəndələrinə  mənsub  olduğunu  müəyyənləşdirmə k  mü mkündür. 
Əbdürrəşid  Bakuvi  ruhani-alim  imam  ailəsində  doğulmuşdur.  Mətnə  görə,  müəllif 
imam Şafin in tərəfdarlarına  mənsub sünni olmuşdur. Atasının yaşına görə Bakuvin in 
XIV  əsrin  ikinc i  yarıs ının   əvvəlində  doğulduğunu  ehtima l  et mək  ola r.  Mətndən 
Bakuv inin ərəblə r arasında yaşadığı aydınlaşır.  Hacı Xə lifənin ə lyazmala rın ın birində 
onun Qahirədə ö ldüyü göstərilir.
208
 Bakuvinin  əsəri Şə rqdə məşhur olmuşdur. Bu  əsər 
əslən  bakılı  olan  XIV  əsrin  sonu-XV  əsrin  əvvəli  orta  əsr  Azərbaycan  alimin in  həm 
Şərq,  həm  də  Qərb  ölkələrinin,  o  cü mlədən  Azərbaycan,  Ermənistan,  Gürcüstan  və 
Dağıstanın tarixi coğrafiyasına dair ço xlu qiy mətli məlu mat verən dövrümüzədək gəlib 
çatmış yeganə kosmoqrafik əsəri  kimi  mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əsərdəki ondan 
əvvəlki  müəlliflərin  əsərlərində  rast gəlin məyən  məlu matlar  xüsusilə q iy mətlidir.  Bu 
əsər o dövrün orta oxucu təbəqəsinin malik o lduğu coğrafi məlu matların məcmusunun 
göstəricisi kimi əhəmiyyətlidir.
209
 
XV əsrdə Ba kıda, Xə lilü llah ın sarayında yaşamış Ya xın  və Orta Şə rqdə məşhur 
olan  alim  və  filosoflardan  b iri  hənifi,  xə lvəti  suffisi  Sey id  Yəhya  ibn  əs-Sey id 
Bəhaəddin  əş-Şirvani  əş-Şə ma xi  ə l-Ba kuvidir.  Seyid  Yəhya  Şa ma xıda   varlı  a ilədə 
doğulmuşdur.  Gəncliyində  sufiliyə  həvəs  göstərmiş,  xəlvətilik  təriqətinin  Şirvan 
qolunun başçısı məşhur şeyx Sədrəddin əl-Xə lvətin in təlimin in ardıc ılı olmuşdur. Şey x 
Sədrəddinin  ölü mündən  sonra  onun  mürid lərindən  Pirizadə  ilə  xə lvətilik  mə zhəbinə 
kimin başçılıq etməsi üstündə arası dəyən Seyid Yəhya Şamaxını tərk edərək Bakıya 
gəlmiş və  burada Xə lilü llahın sarayında yaşamışdır. O, Xə lilü llah ın sarayında filosof və 
alim kimi böyük şöhrət qazan mışdı. Onun yanına ço xlu  adam axış ıb gəlməyə başladı və 
tərəfdarla rın ın  sayı  on  min  nəfəri  keçdi.  Ya xın  Şə rq  ölkə lərində  də  onun  çoxlu 
ardıcılları  var  idi.  Seyid  Yəhya  sufi-mistik  səciyyəli  b ir  sıra  əsərlər  yazmışdır. 
A.Bakıxanov onun haqqında aşağıdakıları bildirir: "Seyid  Yəhya  Bakuvin in adı hicri 
səkizzinci əsrin orta larında təriqət böyükləri sırasında çəkilir. Onun fəzilətləri və gö zəl 
xasiyyətləri  məşhurdur. Bakı ş əhərində ona mənsub olan məscidin yanında sovməəsi, 
mədrəsəsi  və  qəbri  indi  də  durur".  Seyid  Yəhya  dini-mistik  ideyalarla  aşılan mış 
"Şərhi-" Gü lşəni-raz"    (" Gü lşəni-raz"ın    şərhi")  və    "Əsrar  ət-talib in"  ("Həqiqət 
axtaranların sirri") risalələrin in, habelə astronomiya və tarixə dair əsərlərin müəllifid ir. 
"Nəql  edirlə r  ki,  o,  ö mrünün  sonlarında  altı  ay  ərzində  ye mə k  ye mə miş  və  Ba kı 
şəhərində vəfat etmişdir". Onun ölü m  ili b ir versiyaya görə h.862 (1457)-ci  il, digər 
versiyaya görə isə h.868 (15.IX.1463-2.IX.1464)-ci il sayılır.
210 
Seyid Yəhyanın türbəsi 
Şirvanşahlar sarayının ərazisindədir.  Ehtimal  ki, Şirvanşahların b ir ço x qohumların ın 
da qəbirləri hə min əra zidə olmuşdur. 
İçərişəhərdəki dövrü müzədək qalmış  XIII-XIV və sonrakı əsrlərə aid  abidələr 
göstərir  ki, həmin vaxtlarda  Bakıda  mo llaxanalar, eləcə də əsasən ilahiyyat və fəlsəfə 
fənləri,  habelə  müsəlman  hüququ  tədris  edilən  mədrəsələr  olmuşdur.  1301-c i  ilə  a id 

---