[]

137 
 
 
Şəkər dilli qəzəlxan lar 
Ərəbcə qəzəllər o xuyurdular. 
Qızılgül çöhrəli gö zəllər 
Xu mar türkülərlə ürəkləri ovlay ırd ılar. 
Çəngin pəriüzlülərin zü lfünə bənzər telləri 
Aramsız olaraq "Üşşaq" havası çalırd ı. 
 
Üşşaq  Rast  muğamının   şöbələrindən  biri  olub,  Azərbaycan  xalqının   peşəkar 
xanəndə və musiqiç ilə r tərəfindən ifa edilən ən ço x sevdiyi muğa m əsərlərindəndir. 
Azərbaycan,  İran  və  Hindistanın  musiqi  mədəniyyəti  hə min  ö lkə lər  arasında 
istər  qədimdə,  istərsə  də  orta  əsrlərdə  mövcud  olmuş  və  ha l-ha zırda  dava m  edən 
çoxəsrlik əlaqələrlə şərtlənən ço xlu ü mu mi cəhətlərə malikdir. 
Azərbaycan  rəqsinin  ço xəsrlik  ənənələri  vardır  və  o,  de mə k  ola r  ki,  qədim 
za man lardan XX əsrin əvvəlinədək ilkin şəklində gəlib çat mışdır. 
Mezolit dövrünə aid  Qobustan qaya təsvirlərindəki " Yallı"  ko llektiv  rəqs rəs mi 
ölkədə,  Qobustan  yaxın lığındakı  Abşeron  və  Bakı  bölgəsində  yayılmış  Azərbaycan 
rəqs sənətinin çoxəsrlik qədim ənənələrinə sübutdur. 
XII  əsrdən  başlayaraq  Ba kın ın  şəhər  mədəniyyətinin  yüksəlişi  feodal 
cəmiyyətinin bütün əvvəlki tarixi inkişafı ilə  hazırlan mışdı. XII əsr və XIII əsrin 20-ci 
illərinə  qədərki  dövr  Bakın ın  ilk  ç içəklən mə  dövrü  olmuşdur.  Bakının  Azə rbaycan 
ərazisində  mühüm  feodal  quru mlarından  olan  Şirvanşahlar  dövlətinin  paytaxtına 
çevrild iyi XV əsr şəhər mədəniyyətinin in kişaf dövrü idi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

138 
 
IV Fəsil 
 
BAKI XVI-XVIII ƏSRĠN BĠRĠNCĠ YARISINDA 
 
1. SƏFƏVĠLƏRĠN HAKĠMĠYYƏTĠ DÖVRÜNDƏ BAKININ S ĠYAS Ġ 
TARĠXĠ (XVI ƏSR) 
 
Bizim  məqsədimiz  Bakıda  baş  verən  hadisələri  işıqlandırmaq  o lduğundan, 
bütünlüklə A zərbaycanın siyasi tarixinin müfəssəl şərhi üzərində dayanmayaraq, yalnız 
şəhərlə bağlı hadisələrdən bəhs edirik. 
Səfəvilər  1538-c i  ildə  Şirvanşahlar  dövlətini  ö zlə rinə   tabe  etdikdən  sonra 
azərbaycanlıların 1578-c i ilə qədər davam edən bir sıra üsyanlarını yatırma lı o ldular.
1
 
H.146  (1539/40)-cı  ildə   şahın  ə mri  ilə  sonuncu  şirvanşah  Şahrux  Təbrizdə 
gizlincə edam o lundu.
2
 Şirvanın  müstəqilliyin in ləğv edilməsindən narazı o lan Şirvan 
zadəganları ö z istiqlaliyyətinin bərpasına çalışaraq, əhalinin şah və onun canişinlərin in 
hakimiyyətinə qarşı bir sıra  antifeodal üsyanlarına başçılıq edirdilər. 
Şah  Bakın ı  tiyul  kimi  Qazi  xan  Təkəliyə  bağışladı,
3
  lakin  şəhər  əhalisi  ona 
müqavimət  göstərdi.  İnadlı  və  şiddətli  mübarizədən  sonra  Razi  xan  Təkəli  h.947 
(1540/4l)-c i ildə Ba kı qalasını tutdu və əhalidən xeyli ada m qırdı.
4
 Şirvandakı sonrakı 
hadisələr  türk  müda xilə ləri  və  şirvanlıla rın  Səfəvilə r  ə leyhinə  türk  sultanların ın 
əlaltıları -  Bürhanəli, Mehrab  xan,  Qurbanəli,  Qasım Mirzə və Şirvanşahlar nəslindən 
olan digər şə xslərin başçılıq etdikləri üsyanları ilə bağlıdır. 
Sultan Süley man h.935  (1548/ 9)-ci  ildə Azə rbaycana yürüş edərkən Bürhanəli 
onunla  birləşdi.  Sultan  onu  qoşunla  irə li  göndərdi  və  o,  qoşunun  köməyi  ilə  Şirvanı 
tutdu. Bürhanəli iki il vali kimi orada qaldı və təqribən h.958 (1551)-ci ildə öldü. Onun 
ölümündən  sonra  qızılbaşlar  Şirvanı  yenidən  zəbt  etdilər.  Bürhanəlinin  azyaşlı  oğlu 
Əbubəkr M irzə isə Dağıstana qaçdı.
5
 
Həsən bəy Rumlu  xəbər verir  ki,  Bürhanəli ö ldükdən sonra Şirvan zadəganları 
onun meyitin i gizlət mişlər.  La kin  Şirvan bəylərbəyi Abdulla  xan Ustaclı onu tapmış, 
qəbirdən çıxara raq başını kəsdirmişdir. Şirvan zadəganları  Bürhanəlin in qohumla rın ın 
başçılığı  ilə  q iyam  qaldıraraq  Xəzər  dənizi  sahilinə  yaxın  adalardan  birindəki  Derov 
kəndinə  qaç mışlar.  Abdulla   xan   onlara   hücum  edərə k  ço xunu   qırmış,  ma lla rını  ələ  
keçirib Şamaxıya qayıtmışdır.
6
 
Sultan Sü ley manın A zərbaycana növbəti yürüşü 1554-cü  ildə olmuşdur. Türk 
sultanının  Şirvanşahlar  nəslindən  olan  əlaltısı  Qasım  Mirzə  tərkib ində  yeniçərlər  də 
olan böyük ordu ilə  Dərbənddən keçərək Şirvana gəld i. Zadəganlar və  Şirvan əhalisi 
Səfəvilər  ə leyhinə  qiya ma  başçılığ ı  öz  ü zərinə  götürən  Qasım  M irzəyə  qoşuldular. 
Döyüş Gülüstan qalasının yaxın lığ ında baş verdi. Abdulla xan qiyamçıları məğ lub etdi, 
onlar  Təbərsərana  qaçdılar,  la kin  Qasım  M irzə  başda  olmaqla ,  qiya mç ıla rın  böyük 
hissəsi qırıld ı və onların başlarından minarə ucald ıld ı.
7
 
Qeyd  etmək  la zımd ır  ki,  Şah  İs mayıl  Şirvanı  işğal  ets ə  də,  Şirvanşahların 
hakimiyyətini tanımış, onları hakimiyyətdə saxla mışdı. Şah Təh masib, hətta, Şirvanın 

---

139 
 
müstəqilliy ini  ləğv  etdikdən  sonra  da  Şirvanşahlar  nəslindən  olan  ayrı-ayrı  şəxslərin 
bayrağı altına  keçən Şirvan əhalisinin  müqavimətini tam q ıra bilməmişdi. Sonuncular 
Cənubi  Dağıstana
8
 sığınaraq  Azərbaycandakı  işğalçılıq  siyas ətində  onlardan  istifadə 
edən Osmanlı Türkiyəsinin tərəfində çıxış et mə k üçün fürsət gözləyirdilər. Müstəqillik 
mey llə ri  sünni  Şirvan  zadəganlarının   əksəriyyəti  arasında  güclü  id i.  Şirvan 
zadəganların ın  sünni  mənsubiyyəti  və  sünnipərəst  meyllə ri  şiəlik  tərəfdarı  o lan  və 
işğalçılıq   cəhdləri  Şirvanşahların  torpaqlarına  doğru  tuşlanan  qızılbaşlara  və  Səfəvi 
hökmdarlarına qarşı, bir növ, mü xalifət təşkil ed irdi. 
Səfəvilərlə Osmanlılar a rasında hərbi ə məliyyatlar ya lnız 1555-c i ildə, Səfəvilər 
dövləti ilə Türkiyə sülh müqaviləsi bağlad ıqdan sonra dayandı. İyirmi ildən ço x davam 
edən  dinclik  dövrü  və  Azərbaycanın  şima l  və  cənub  vilayətlə rin in  Sə fəvilər  dövləti 
tərkib ində birləş məsi ölkənin şəhərlə rin in, o cü mlədən Bakının  sosial-iqtisadi həyatına 
əlverişli təsir göstərdi. Bakıda şəhər həyatının, Rus dövləti və digər ölkələrlə ticarətin 
inkişafı, ticarət karvansaralarının  və digər b inaların  tikilməsi müşahidə edilir. Abdulla 
xan Ustaclı h.956 (1549)-cı  ildə  Şirvana bəylərbəyi təyin olunduqdan sonra Səfəvilər 
burada öz hakimiyyətlərin i daha da möhkəmləndird ilər.
9
 
Məhəmməd  Xudabəndə  (1577-1587)  za man ında  feodalla rın  mə rkə zdən  
ayrılmaq  cəhdləri  və    araçəkiş mələri  nəticəsində  Səfəvilər  dövlətin in  zəifləməsi 
müşahidə olunur. Bununla yanaşı Osmanlı Türkiyəsi - xüsusilə Səfəvilərə qarşı bir sıra 
yürüşlər etmiş I Su ltan Süley man  (1520-1556), II  Səlim (1566-1574) və  III Murad ın 
(1574-1595) hakimiyyətləri dövründə gücləndi. 
1578-1580-c i illərdə odlu silahla, top və texnika ilə ya xşı silahlan mış 100 minlik 
türk ordusu Lala Mustafa paşanın başçılığı altında yenidən Azərbaycana girərək Ərəşi, 
Qəbələni, Şa ma xın ı, Bakını, Şabran ı, Mah mudabadı, Sa lyanı v ə digər şəhərləri tutdu.
10
 
Şirvana  yürüşdə  Lala  Mustafa  paşanı  Şirvanşahlar  nəslindən  Bürhanəlinin  oğlu,  bu 
vaxta  qədər  Dağıstanda gizlənən Əbubəkr M irzə   müşayiət edird i.  Lala  Mustafa paşa 
Şirvanı tutduqdan sonra Əbubəkr Bakının da daxil o lduğu vilayətin valisi təyin etdi.
11
 
Türk  mənbələrinin   verdiyi  məlu mata  görə,  Şirvan  əhalisi  orada  qalmış 
qızılbaşları qırmışdır.
12
 
Ehtimal ki,  köçəri qızılbaş feodallarının ağ ır verg ilərindən və zü lmündən cana 
gəlmiş  Şirvan əhalisi  Osman lıların gə lməsi  ilə oturaq əhali üçün daha əlverişli şəra it 
mövcud  olan  Şirvanşahlar  dövlətinin  keçmiş  müstəqilliyin in  bərpa  ediləcəyinə  ü mid 
bəsləyirdi.  Belə  ki,  Də rbənd  sakinləri  Os manlı  ordusunun ş əhərə  hücumu  ərəfəsində 
qiyam  qald ıraraq   300  q ızılbaşı  öldürmüş,  ş əhərin   hakimi  Çıraq  xəlifəni  həbs 
etmişdilər.
13
 
Türkiyə  -  Səfəvi  müharibələrin in  ideoloji  əsasını  dini  motivlər  təşkil  etsə  də, 
Osmanlı Türkiyəsi əslində, Cənubi Qafqazın  zəngin ö lkələrini və A zərbaycandan keçən 
tranzit  ticarət-karvan yollarını ələ  keç irməkdə maraq lı id i. Bundan başqa Türkiyə Ba kı 
limanını  tutmaq la  Xəzər  dənizinə  çıxmağa  cəhd  göstərirdi.  Türk  sultanlarını 
Azərbaycanı işğal et məyə sövq edən amillə rdən biri də Şirvanın sərvətləri - neft i, duzu, 
ipəyi, pa mb ığı və s. idi.
14
 
Şirvanın  işğalına  zahirən  Şirvanşahlar  xanədanının  bəzi  nü mayəndələrinin  öz 

---