0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi toshkent moliya instituti

1-MAVZU.
RISK NAZARIYASI VA LINING SUG‘l ’RTADAGI ROLI
1.1. Risk h aq id a um um iy tu sh un cha
O'zbekiston Respublikasi mustaqilligidan so‘ng o'tgan \'aqt m obaynida bank 
sohasi rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratildi. Tijorat banklarining faoliyati 
ushbu qisqa davrda kutilgandan ham unumliroq tarzda takomillashdi. Tijorat 
banklarining 
takomillashishiga 
sabab, 
0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
jahon 
xo'jaligidagi ishtiroki salm og'i oshib, xalqaro iqtisodiy m unosabatlar k o iam i 
kengayib borayotganidadir. Bu borada banklaming o 'm i barchaga m a'lum . Shu 
sababli hozirgi kunda banklar faoliyatida risklami aniqlash. ulami tahlil qilish va 
baholash hamda kamavtirish 
usullarini qo'llash tijorat banklarining asosiy 
vazifalaridan biriga aylandi.
Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek tijorat banklari 
faoliyatida ko'zlangan natija — bu birinchi navbatda foyda olishdir. L1 esa albatta risk 
bilan bog'liq bo'ladi. Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri 
hisoblanib, u keng m a’noga ega bo'lgan ko'p qirrali tushunchadir. Shuning uchun 
bank 
faoliyatining samaradorligiga erishish, 
uning moliyaviy 
barqarorligini 
ta’minlash uchun iqtisodiyotdagi mavjud risklar. ulaming bank faoliyatiga ta'sir qilish 
tomonlarini chuqur o'rganib chiqish zarur.
Iqtisodiyot fanining nazariyasi va amaliyotida risk kategoriyalari juda yuqori 
o'rinni egallaydi. Bu kategoriyalami umumiy nazariyasini yaratish va uni amaliv 
natijalarga tatbiq etish fan olamida juda ko'p ilmiy izlanishlami talab qiladi. Hozirgi 
kungacha jahon olimlari tomonidan fan olamiga olib kirilgan juda ko'plab risk 
to‘g ‘risidagi tushunchalar ulami yuzaga keltiruvchi omillami oldini olish. baholash va 
boshqarish usullari hanuzgacha to'liq ishlab chiqilmagan. Bu esa riskni obyektiv va 
subvektiv jihatdan yanada to'liqroq o'rganishni, ulami funksiyasini. qonun va 
qoidalarini yanada umumlashtirishni talab qiladi.
Riskni yuzaga kelish tarixini insonni paydo bo'lishi bilan bog'lash mumkin 
yoki inson hayotini m a'lum bir qismi deb izohlash mumkin. Rus olimi A.P. Algin 
riskni yuzaga kelishini shunday izohlab o'tadi, “Risk-shunday umumlashgan hodisaki 
u inson sivilizatsiya jarayonini rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir"-deydi.1 Bu 
jum la ko'pgina munozarali ko'rinsada, ammo haqiqatdan to 'g 'ri yondoshadigan 
bo'lsak hayotiy tomonlama eng sodda yo ‘l bilan asoslab berilgan. Riskni nazariy 
jihatdan sodir boTish jarayonini aniqlash juda murakkab, chunki bu jarayon 
birinchidan, risk to'g'risidagi tushunchalar umumlashtirilayotgan b o isa , ikkinchidan 
riskni alohida o'rganish bo'vicha ilmiy izlanishlar juda kam. Bu esa risk nazariyasini 
iqtisodiy nazariyani yoki boshqa fanlami ma'lum bir qismi, boTimi sifatida emas, 
balki alohida bir “risk-nazariyasi'’ fani sifatida o'qitish, o'rganish lozim bo'ladi.
Ma'lumki, risk so'zi barcha lug'atlarda “zarar ehtimoli" m a'nosida ta ’riflanadi. 
Xavf-xatar amalga oshirilgan bitim, kelishuv yoki bozoming boshqa tranzaksivasi 
natijasida qat’iyy ishonmaslikni bildiradi. Bu tabiiy albatta, chunki tijoratda u yoki bu *
3
1 A.iMiiH A .n . 
P
h c k
h
e ro p o jib
b
0 6
iuc
c l
B C U H oii >
k io h h
, -
M 
\
1
i
,
ic j ii
. 
1989
, 
188
6.
3

---

xo‘jalik operatsivalar xususiyatlaridan kclib chiqadigan pul yo'qotishlar xavfi doim 
mavjud bo'lgan va boiadi.
Risk-sug'urta munosabatlari paydo bo'lishining asosiy shartidir. Risk bo'lmas 
ekan, sug‘urtaning boiishi mumkin emas. Riskning hajmi, miqdori chtimollar 
nazariyasi va matematik statistika usullari yordamida aniqlanadi. Sug'urta risklarini 
tahlil qilish ulami 2 tayirik guruhga bo'lishni taqozo etadi. YA’ni, risk sug'urtaviy va 
sug'urtasiz bo‘ladi.
Sug‘urta shartnomalarida o‘z aksini topgan risklar sug'urtaviy risklar deyiladi. 
Risk bahosini pulda ifodalanishi sug'urta stavkasini tashkil etadi. Risk doimiy 
ko'rsatkich emas, balki u doimo o‘zgarib turadi. Bu o‘zgarishlar iqtisoddagi va 
boshqa sohadagi o‘zgarishlar bilan chambarchas bog'Iiqdir. Sug'urta tashkiloti riskni 
rivojlanishini. holatini doimo kuzatishi lozim. ya'ni tcgishli statistik hisob olib 
borishi. vig‘ilgan ma'lumotlami qayta ishlashi va tahlil qilishi kerak.
Riskni baholash uchun uni quyidagi turlarga bo'lish mumkin:
1) Sug‘urtalanishi mumkin bo'lgan risklar.
2) Sug'urtalanishi mumkin bo'Imagan risklar.
Riskning eng katta guruhini sug'urtalanishi mumkin bo'lgan risklar tashkil 
etadi. Quyida keltirilgan mezonlar asosida sug'urta riskini sug'urtasiz risklardan farq 
qilishi mumkin:
a) risk tasodifiv xarakterga ega bo'lmog'i kerak :
b) sug'urta hodisalarini ro'y berish faktining vaqti va makonining noma’lum
bo'lishi;
d) xavf solish manbasiga ko'ra risklar tabiatning stixiyali kuchlari bilan bog'liq 
risklari va moddiy boylikni o'zlashtirish oqibatida insoniyatni tabiatga ta’siri bilan 
bog'liq risklar.
Risklami turkumlashda katta halokatli risklar alohida o'rin tutadi. Chunki 
bunday risklar ro'y berishi natijasida ko'plab obvektlar virik miqdorda zarar ko'rishi 
mumkin. Katta halokatli risklarga zilzila, sunami, kuchli shamol misol boiishi 
mumkin. Yuqorida aytilgan risklardan tashqari ekologik, siyosiy va maxsus risklar 
boiishi mumkin.
Risk menejmenti (riskni boshqarish) - riskni chegaralash yoki kamaytirish 
bilan bog'liq tadbirlar yig'indisi. Amaliyotda riskni boshqarish quyidagi tartibda 
amalga oshiriladi:
R i s k n i
a n i q l a s h
3
R i s k n i
b a h o l a s h
0
R i s k n i n a z o r a t
q i l i s h
i = )
R i s k n i
m o l i y a l a s h t i r i s h
Riskni aniqlash, masalan ssuda oluvchilaming ssudani o'z vaqtida qaytarib bera 
olmaslik riski darajasi aniqlanadi va sug'urtalanadi. Kredit oluvchi shaxsning 
molivaviy holati qanday aktivlarga ega ekanligi, ioyihada hisob-kitob qanchalik 
asoslanganligi va hokazo.
Riskni baholash - risk holatlari aniqlanadi, riskni sodir bo'lish ehtimolligi, 
aktuar hisob-kitoblar, statistik kuzatuvlar, ehtimollar nazariyasi asosida baholanadi va 
sug'urtalanayotgan obyektga nisbatan risk darajasi aniqlanib sug'urta tarift 
hisoblanadi. Sug'urta tarifining stavkasi — bu risk bahosidir.
4

---

Riskni nazorat ctish - bu sug'urta kompanivasining vakili tomonidan 
sug'urtalangan obyekt holatini. uning saqlanish ustidan kuzatuv ishlarini olib borishi. 
Shuningdek, uning saqlash xavfliligi talablariga javob berishi tekshiriladi. Qator 
obyektlami vaxshi saqlash uchun zarur tavsiya va maslaxatlar beriladi.
Riskni moliyalashtirish - bu riskni aniqlash, baholash va nazorat etish bilan bog'liq 
hamma xarajatlami qoplash.
Riskni boshqarish metodi deganda. 2 turdagi xatti-harakatlar tushuniladi:
a) bir xil turdagi risk ostidagi tadbirkorlar o'rtasidagi xatami qayta taqsimlash:
b) sug'urta tashkilotiga yordam uchun murojaat qilish.
Riskni sug'urtalash risk darajasini pasaytirishning eng keng tarqalgan va 
muhim usulidir. O 'z mohiyatiga ko‘ra sug'urtalash. turli risklarlaming kutilayotgan 
ta'sirida yuzaga keladigan zararlami qoplash uchun mo'ljallangan resurslami 
oldindan zaxiralashning shakli bo'lib hisoblanadi.
Sug'urtalashning iqtisodiy 
mohiyati 
shundaki, unda alohida sug'urta 
qildiruvchi tomonidan kutilayotgan zarardan sezilarli darajada kam summada 
belgilangan badalni o'tkazish orqali zaxira (sug'urta) fondi yaratilishi va sug'urta 
hodisasi ro'y berishi bilan sug'urta qoplamasini olishdadir. Shunday qilib. riskning 
katta qismini sug'urta qildiruvchi tomonidan sug'urtalovchiga o'tkazish jaravoni 
amalga oshiriladi.
Riskni sug'urtalash mohiyati bo'yicha belgilangan to'lov evaziga ma’lum 
darajadagi risklarni sug'urta kompaniyasiga o'tkazishdir. Bu holatda, foydalilikning 
ma’lum darajada kamayishi hisobiga ko'zda tutilmagan holat mavjud bo'lmaydi. 
Sug'urtaga yaratilgan pul fondining maqsadliligi. uning resurslarini oldindan 
kelishilgan hollarda faqatgina yo'qotishlami qoplash uchun sarflanishi. munosabatlar 
xarakterining ehtimolligi. m ablagiaming qaytarishliligi xosdir.
Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy inlratuzilmaning qaror topishi 
bilan birgalikda kechadigan jarayondir. Sug'urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning 
ajralmas qismi sifatida bir tomondan. ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi 
tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug'urta 
risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot subyektlari manfaatlarining himoyasini 
ham o 'z zimmasiga oladi.
Sug'urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilish, 
ulaming risklar yuz berishi oqibatida ko'rishi ehtimol bo'lgan zararlarini qoplashning 
zaruriy vositasi sifatida paydo bo'ldi hamda ri%'ojlandi. Shunday anglanilgan zarurat -
aniq sug'urta manfaatlari negizida sug'urta munosabatlari yuzaga keldi.
Sug'urta munosabatlari, ulaming tashkiliy shakllari qandayligidan qat’iyy 
nazar, sug'urta fondini yaratish va undan foydalanish jarayonidir. Ta’kidlash lozimki. 
sug'urta munosabatlari - murakkab va keng qamrovli molivaviy-pullik iqtisodiy 
munosabatlar bo'lib. ular yuzaga kelishi uchun o'zaro bog'liq shart-sharoit majmuasi 
mayjudligi ham muhimdir.
Riskni boshqarish usuli sifatida sug'urtalash chora-tadbirlaming 2 ta shaklini 
anglatadi:
1) sug'urta kompaniyasiga yordam so'rab murojaat qilish;
2) bir turdagi riskka uchragan tadbirkorlar guruhi o'rtasida zarami taqsimlash 
(o'z-o'zini sug'urtalash).
5

---

Umumiv holda, riskni boshqarish deganda. keyingi zarar miqdorini 
chegaralashga olib keladigan oldini olish xatti-harakatlar konkret to'plami yordamida 
favqulodda vaziyatlardagi himoyalanishni anglatadi.
Dunyo tajribasida moliyaviy risklar sug'urtalashni amalga oshirish keng yo'lga 
qo'yilgan. Moliyaviy risklar sug‘urtasi mamlakatning bir maromda rivojlanishi uchun 
xizmat qiladi hamda iqtisodiy va ijtimoiy muxitdan kelib chiqib o'ziga xos biznes 
muxitini varaladi.
Yana muxim xususiyatlaridan biri bu sug'urta bodisasi sodir boMganda 
moliyaviy zararlami qoplab beradi. Moliyaviy risklar sug'urtasi ko‘p yillardan buyon 
iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda muvaffaqiyatli qo'llanilib kelinmoqda.