0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi toshkent moliya instituti

C.Jl. UcnoB'dn
npaKTHKa cTpaxosoro arerrra 
h
6poKepa. M.: CipaxoBofi noaHc, tOuHTii. 2006
-fOnirrep 
A.Jl.
Oncy/ia npinneu acCHCTaHC? OrraKapoHMajf&L' http:-''/wVf'w. allmsur?ijice ni.'biscr nsf
84

---

muddatli xususiyatini hisobga olgan holda belgilovchi. sug'urtalovchining (qavta 
sug'urtalovchining) investitsiya faoliyati natijalarini aktuar hisob-kitoblardan 
foydalangan holda baholovchi va sug'urtalovchining (qavta sug’urtalovchining) 
daromadlarini sug’urtaning (qavta sug’urta qilishning) har xil turlari bo’yicha 
rejalashtiruvchi aktuar xizmatlarini ko’rsatuvchi vuridik yoki jismoniy shaxs aktuariy 
hisoblanadi.
Sug’urta ishining hodisalar ro’y berishi ehtimolligi, sug’urta xizmatining 
qiymati hisoblab chiqilishi, sug’urtalovchi maxsus zaxiralarga ega bo’lishi lozimligi 
hamda sug’urta mukofotlari va sug’urta tovonlari o’rtasidagi muvozanat talab etilishi 
kabi o’ziga xos xususiyatlari aktuar hisoblar amalga oshirilishini talab etadi.
Qaltisliklami guruhlash. o’rganish. sug’urta hodisasi ro’y berishining 
matematik ehtimolligini hisoblab chiqarish. ish yuritish xarajatlari miqdorlari, zarur 
sug'urta zaxiralarni matematik asoslash va boshqa shu kabilar aktuar hisoblaming 
vazifasi hisoblanadi. Aktuar hisoblar sug’urta tarmoqlari bo’yicha. tavakalchiliklar 
bo’yicha, vaqtga ko’ra, hududiylikga ko'ra klassifikatsiya qilinadi.
Yigirmanchi asming 80-yillari oxiriga qadar davom etgan sug’urta 
monopoliyasi davrida sug'urta aholi va tashkilotlar zimmasidagi soliq kabi namoyon 
bo’lgan va sug'urta tarillari maxsus matematik hisob-kitoblarga asoslanmasdan. 
mavjud qaltisliklar bilan bog’liq bo’lmagan fikr va mulohazalar natijasida 
belgilangan, buning natijasida aktuar hisob-kitoblarga ehtiyoj sezilmagan.
Bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida aktuariyni faoliyat doirasini aniqlash 
uchun qaltislikni sug’urtaga qabul qilishdagi ikkita mezon (kriteriy)ni eslash kifoya 
bo’ladi. 
Bu 
zarar yetkazishi mumkin bo’lgan hodisaning ehtimolligi va 
tasodifiy ligidir73.
Aktuariy - bu sug’urtaning matematik jihatlariga professional darajada 
o’qitilgan shaxsdir. Matematik jihatdan ehtimollik metodlarini qo’llagan holda 
moliyaviy va ijtimoiy sohadagi qiyin masalalami yechimini topadi.
Aktuariylar sug'urta kompanivalarini moliyaviy tahlilini o’tkazish, strategik 
rejalashtirish, mavjud sug'urta portfelini sifat jihatidan tahlil qilish kabi ish va 
vazifalar bilan shug’ullanadilar.74
Yuqoridagi sug’urta bozori infrutuzilmasini asosiy ishtirokchilaridan tashqari 
sug'urta bozori infratuzilmasini sug'urtaga ixtisoslashgan auditorlar, ixtisoslashgan va 
ko’p tarmoqli maslahatchilar, baholash xizmatlari, yuridik xizmatlar va boshqa shu 
kabi professional bilim va malakaga ega bo’lgan yuridik yoki jismoniy shaxslami ham 
kiritish mumkin. Ular sug’urta bozorida har xil ko’rinishda namoyon bo’ladi.
Shu zaylda, sug’urta bozori infratuzilmasini sug’urta bozori professional 
qatnashchilari, turli soha hamda ixtisoslik mutahassislari hamda sug’urtaning unumli 
faoliyati uchun yordam beradigan faoliyat turlari o’rtasidagi munosabatlar va 
hamkorlik tartibini nazarda tutuvchi va asosini sug’urta vositachilari (sug’urta agenti, 
sug’urta hamda qayta sug'urta brokeri), adjaster, aktuariy, sug’urta syurveyeri va 
assistans kabi subyektlar tashkil etadi.
Shu o’rinda sug’urtalovchi 
(sug’urta kompaniyajlar sug’urta bozori 
inffatuzilmasiga kirmasligini farqlashimiz lozim. O’zbekiston sug’urta bozori
" Teopiia 
h
npaKTHKa CTpaxoBaraw. Floa pea. TyponHon K.E. YneoHoe nocoone. M.: A
hkhji
, 2003. C. 177.
yKypaBJieB IO.M. OioBapb-cnpaBo^iHHK TepMHHOB no CTpaxoBaHmo 
h
nepecnpaxoBaHHK). M.: A
hkhji
, 1994.
85

---

infratuzilmasini sug'urta bozori professional ishtirokchilari. turli soha hamda 
ixtisoslik mutahassislari va sug'urtaning unumli faolivati uchun yordam beradigan 
faoliyat turlari o'rtasidagi munosabatlar. hamkorlik tartibini o'matuvchilami 
subyektlar tashkil etadi.
Ular: sug'urta vositachilari (sug'urta agenti. sug'urta hamda qayta sug'urta 
brokeri), adjaster. aktuariy, sug'urta syurveveri, assistans va h.k. Sug'urta bozorining 
muhim ishtirokchisi sug'urtalovchi (ishlab chiqaruvchi) tomonidan esa maxsus, 
spetsifik xizmat - sug'urta xizmati sotiladi. Sug'urta bozorida ikkita asosiy ishtirokchi 
(sotib oluvchi-sug'urtalanuvchi yoki sug'urta qildiruvchi va sug'urtalovchi —
sotuvchi) mavjud bo'lishi muhim.
Lekin, sotib oluvchi-sug'urtalanuvchi yoki sug'urta qildiruvchi mavjud bo'Iib. 
sug'urtalovchi 
bo'lmasa, 
sug'urta 
munosabati 
bo'lmaydi. 
Shu 
jihatdan 
sug'urtalovchini sug'urta bozori infratuzilmasidan ajratish lozim. Sug'urtalovchi 
sug'urta bozori infratuzilmasiga kirmaydi.7"
Chet el tajribasini o'rgangan holda va sug'urta sohasi olimlari. amaliyotchi, 
yetakchilarining fikr hamda mulohazalaridan kelib chiqib 76 , sug'urta bozori 
infratuzilmasi xalqaro talablarga muvofiq bo'lishini tadqiqotda aks ettirishga harakat 
qilindi. Bunda qo'shimcha ravishda sug'urta konsaltingi tashkilotlari (sug'urta 
maslahatchilari), 24 soat ishlovchi qo'ng'iroq markazlari, ixtisoslashgan yuridik 
(advokatlik) firmalar, investitsiya kompaniyalari va sug'urta auditorlari o 'z aksini 
topdi.