0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Sug'urta bozori infratuzilmasi60.
Sug'urta bozori infratuzilmasi 8.2-rasmda keltirilgan. Sug'urta bozori 
infratuzilmasini o'ziga xos xususiyatlari va sug'urta bozorini rivojlantirishdagi 
ahamiyatini ochib berish uchun sug'urta bozori infratuzilmasi ishtirokchilari sug'urta 
bozorida qanday vazifalami. qachon va qanday bajarishlarini binna-bir yoritib berish 
maqsadga muvofiq bo'ladi.
^Mavjud ma’lumotlar asosida ishlab chiqilgan.
78

---

Sug'urtalovchilar faoliyati mijoz (sug'urtalanuvchi)lar bazasi bilan shakllanishi 
bo'yicha, sug'urtalanuvchilar esa ishlab-chiqarish faoliyatida o'zlarini shaxsiy 
qiziqishlarini qondirishlari bilan xarakterlanadi.
Sug'urtalovchilar o'zlarining mijozlari (sug'urtalanuvchilari) ko'payishi hamda 
foyda olishdan manfaatdordirlar. Chunki, boshqa iqtisodiy faolivat turlari kabi 
sug'urta sohasi ham tijorat faoliyatiga tegishli boiib. asosiy maqsadi foyda va 
daromad olishdir.
Sug'urta bozorining ikki asosiy ishtirokchisi (sotib oluvchi-sug'urtalanuvchi 
yoki sug'urta qildiruvchi va sug'urtalovchi - sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) o'rtasidagi 
aloqalami 
amalga 
oshirish 
uchun 
vositachilar 
zarur. 
Sug'urtalovchi 
va 
sug'urtalanuvchi o'rtasidagi vositachilikni sug'urta vositachilari - sug'urta agenti va 
sug'urta hamda qayta sug'urta brokerlari amalga oshiradilar.
8 .1-jach'al
Sug'urta vositachilarining asosiy xarakteristikalari61
Xarakteristikasi
Sug'urta agenti
Sug'urta brokeri
(qayta sug'urta brokeri)
Kimning nomidan
Sug'urtalovchi
Sug'urtalanuvchi nomidan
faolivat ko'rsatadi
nomidan
(qayta sug'urta brokeri 
sug'urtalanuvchi boigan 
sug'urtalovchi nomidan)
Ish haqi turi va 
uning manbasi
Komission haqni 
sug'urtalovchi to'laydi
Komission xaqni sug'urtalovchi 
yoki sug'urtalanuvchi to'laydi
Sug'urtalovchiga
Asosan bitta
Ko'p sug'urtalovchilar bilan
bog' liqligi
sug'urtalovchi bilan 
ishlaydi
ishlaydi
Lizenziya talablari
Sug'urta agentlari
Sug'urta brokerlari faoliyati
faoliyati
litsenziyalashtiriladi.
litsenziyalanmaydi
Faoliyatiga bog'liq 
cheklovlar
Sug'urta faoliyatidan 
boshqa faolivat bilan 
shug'ullanishi 
mumkin
Sug'urta brokerlari sug'urta 
bilan bog'liq bo'lmagan faolivat 
bilan shug'ullanishga haqli 
emas.
Sug'urta vositachilarining asosiy xarakteristikalari 8.1-jadvalda keltirilgan.
Sug'urtalovchining nomidan va topshirig'iga asosan uning manfaatlari yo'lida 
va berilgan vakolatlar doirasida sug'urta shartnomasi aktivizatsivasi (tuzish. 
o'zgartirish. yangilash)ni amalga oshirishga ishonch bildirilgan yuridik yoki jismoniy 
shaxs sug'urta agenti (Insurance agent) hisoblanadi62.
Sug'urta agenti o 'z faoliyatini asosan sug'urtalovchi bilan uning o'rtasida 
tuzilgan agentlik kelishuvi shartlari asosida amalga oshiradi6k Agentlik kelishuvi *
6
3
wlavjud m a ’lum otlar asosida ishlab chiqilgan.
' Elckironmanbaa htto:/A vw w . glo ssarv .ru
630 ‘zbekiston Respublikasi qonuni. “S ug'urta faoliyati to*g‘risida"gi qonuni. O 'zbekiston Respublikasi qonun 
hujjatlari to ‘plam i, T., 2002. 4-5-son, 68-modda.
79

---

sug'urta agenti bilan sug'urtalovchi o'rtasidagi o‘zaro munosabatlami, javobgarlikni 
va vakolatlami belgilovchi fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnoma hisoblanadi.
Odatga ko'ra sug'urta agenti sug'urtalovchi tomonidan ko'rsatiladigan sug'urta 
xizmatlarini sotish bilan shug'ullanib. imkon qadar ko'proq sug'urta xizmatlari 
sotilishidan manfaatdor bo'ladi. Chunki sug'urta agenti sotgan sug'urta xizmatlari 
bo'yicha kelib tushgan sug'urta mukofotlari hisobidan ma'lum foiz miqdorida 
sug'urtalovchidan komission haq oladi.
Agentlik kelishuvida sug'urta agenti tomonidan boshqa xizmat va vazifalar 
bajarilishi ham belgilanishi mumkin. Sug'urta agenti aniq bir sug'urtalovchining 
sug'urta mahsulotlarini sotib, mazkur sug'urtalovchining vakili hisoblanadi. Sug'urta 
agenti birdaniga bir nechta sug'urtalovchining vakili ham bo'lishi mumkin.
Sug'urta agenti sug'urta mahsulotlarini sotishi vaqtida sug'urtalanuvchiga 
o'ziga sug'urtalovchi tomonidan sug'urta shartnomasini tuzish uchun berilgan 
vakolatlami, sug'urtalovchining rasmiy vakili ekanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim 
etishi zarur.
Sug'urta agentlarining faoliyatlari ular qavsi davlat hududida faoliyat 
yuritishlariga qarab, o'sha davlat qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ay rim 
davlatlaming qonun hujjatlariga muvofiq sug'urta agentlari sug'urtalovchilaming 
shtat hodimlari va shtatda bo'lmagan hodimlari sifatida faoliyat yuritishlari mumkin. 
Sug'urtalovchining shtatida bo'Igan sug'urta agentlari. shtatda bo'lmagan sug'urta 
agentlaridan farqli ravishda komission haq evaziga emas balki belgilangan maosh (ish 
haqi) hisobiga faoliyat yuritadi. Bunda shtatdagi sug'urta agenti bilan mehnat 
shartnomasi tuzilishi lozim.
Sug'urta agenti ishining afzal tomonlari: ish jadvalining erkinligi. qancha haq 
ishlab topishni xohlasa shuncha haq ishlab topish imkonivati mavjudligi. agentlik 
faoliyatini asosiy ish faolivati bilan birga olib borish imkonivati, ishga joylashishi 
osonligi, yangi kasbga bepul o'qitilishi va boshqalardir. Lekin, sug'urta agenti 
ishining salbiy tomonlari ham yo'q emas.
Sug'urta 
agenti 
sug'urta 
shartnomasini 
to'g'ri 
to'ldirilishiga, 
rasmiylashtirilishiga javobgar bo'ladi, naqd pul bilan ishlashga to'g'ri keladi va bu 
holat mijozdan qalbaki pul banknotasi qabul qilinishi xavfini keltiradi, mijozlar bazasi 
shakllangunga qadar, mijozlami shaxsan qidirishga to'g'ri keladi va bu vaqtda 
komission haqi miqdori kam bo'ladi.
Sug'urta agentining salbiy tomonlari ular tomonidan sotilayotgan sug'urta 
xizmatining xususiyatlari to'g'risida mijozlarga yetarli maMumot bermasliklarida 
namovon bo'lishi mumkin. Chunki sug'urta agentlari ko'proq sug'urta mahsulotlari 
sotilishidan manfaatdor bo'lib, sug'urta xizmatining xususiyatlari ulami kam 
qiziqtiradi.
Xulosa o'mida quyidagilami ta’kidlash mumkin: sug'urta agentining asosiy 
maqsadi mijozga sug'urta xizmatini sotishdan iborat, sug'urta agenti o'zi sotayotgan 
sug'urta mahsulotini ko'p jihatlarini bilmasligi mumkin, sug'urta mahsulotini sug'urta 
agentidan sotib olishda uning vakolatga ega ekanligiga ishonch hosil qilish lozim.
Sug'urtalovchi va sug'urtalanuvchi o'rtasidagi vositachilikni amalga oshiruvchi 
yana bir sug'urta bozori infratuzilmasi subyekti bu sug'urta brokeri (qayta sug'urta 
brokeri)dir.
80

---

Sug‘urta brokeri faoliyati sug'urta agentining faoliyati bilan qanchalik o'xshash 
bo'lmasin uni farqlovchi jihatlari xilma-xildir.
Sug'urta agenti sug'urtalovchining vakili hisoblansa. sug'urta brokeri 
(Insurance broker) sug'urtalanuvchining va qayta sug'urtalanuvchining vakili 
hisoblanadi. Belgilangan tartibda vuridik shaxs yoki tadbirkor (qonunchilik talabiga 
muvofiq) sifatida ro'yxatdan o'tgan. o'zining nomidan sug'urtalanuvchining va qayta 
sug'urtalanuvchining topshirig'iga asosan sug'urta bo'yicha vositachilik faoliyatini 
yurituvchi shaxs sug'urta brokeridir'".
Sug'urta brokeri sug'urtalovchi oldida sug'urta mukofoti to'lanishi bo'yicha 
javobgarlik olib boradi. Shuningdek. sug'urtalanuvchiga sug'urta tovonini olishga 
yordam ko'rsatadi. Sug'urta brokeri sug'urtalanuvchi bilan tuzilgan shartnomaga 
inuvoliq sug'urta shartnomalari shartlari baiarilishi. ijro etilishi - sug'urta shartnomasi 
shartlaridan kelib chiquvchi talablami tartibga solish. hal etish (sug'urta tovoni 
(puli)ni to'lanishi bilan bog'liq jarayon)da ishtirok etishi mumkin (Claims broker)*
65.
Sug'urta brokeri ham sug'urta agenti singari komission haq uchun ishlaydi. 
lekin sug'urta agentidan farqli ravishda komission haqni sug'urtalanuvchidan oladi. 
Sug'urtalanuvchi uchun eng qulay va muvofiq sug'urta shartlarini 
taqdim etadigun
sug'urtalovchini topib berish. sug'urta hodisasi ro'y berganda sug'urtafanuvehiga 
sug'urta tovonini olish uchun yordam ko'rsatish, sug'urta mukofotlarini to'lanishini 
ta'minlash sug'urta brokerining majburiyatlaridir.
Biri sug'urta riskini sug'urtaga berish. ikkinchisi sug'urta riskini sug'una 
olish
istagidagi ikkita sug'urtalovchi o'rtasidagi vositachi, qayta sug'urta brokeri 
hisoblanadi.
Butun dunyoda sug'urta operatsiyalarining ko'p qismi sug'urta brokerlari 
yordamida amalga oshiriladi66. Bu holat quyidagilarda namoyon bo ladi.
Birinchidan, sug'urta sohasidan bexabar bo'lgan shaxs sug urtalo\ chilar 
tomonidan taklif etilayotgan xilma-xil sug'urta xizmatlarining qaysi bin unga 
muvofiq kelishini tushunib yetishi qiyindir. Sug'urta xizmati tovar emas. (mi ush a 
ko'rib yoki o'lchab ko'rib. sifati aynan ntaqul kelishini bilib boimayd't. RattbWt o\\N 
ma’lumotli shaxs ham sug'urta shartnomasni qo'lga olgattidatt SO'ng uni oxirigacha 
o'qib chiqarmikan?
Keng tarqalgan sug'urta mahsuloti har bir sug'urtalovchida o'zining 
xususiyatlariga ega bo'ladi va faqat sug'urta sohasi mutaxassisi