0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Sug'urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni
shakllari va maqsadlari53
Tartibga
solish shakli
Tartibga
solish maqsadi
Litsenzivalash
Qonunchilik talablariga javob beradigan 
sug'urtalovchilami shakllantirish
Sug'urta faoliyati subyektlarini - davlat, sug'urta
Nazorat qilish
qildiruvchilar va sug'urtalovchilar manfaatlarini
himoyalash
Statistika orqali
Tarmoq rivojlanishini boshqarish
Yuqorida aytilgan sug'urta bozorini tartibga solish shakllari. uni nafaqat 
iqtisodiy, balki huquqiy jihatdan qarab chiqishni talab etadi.
Shu nuqtai-nazardan olganda, sug'urta sohasiga tegishli qonunlami umumiy va 
maxsus 
qonunlarga 
ajratish 
mumkin. 
"Mulk 
to‘g ‘risida,?gi, 
“Tadbirkorlik 
to'g'risida’'gi, “Aksionerlik jamiyatlari va aksionerlik huquqlarini himoyalash 
to 'g ‘risida"gi O'zbekiston Respublikasining Qonunlari umumiy qonunlar tarkibiga 
kiradi. Negaki, mazkur qonunlar sug'urta faoliyatini umumiy tomonlarinigina 
ko'rsatadi.
Sug'urta munosabatlari ishtirokchilarining huquq va manfaatlarini himoya 
qilish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 8 
ivuldagi 286-sonli “Sug'urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishga doir chora- 
tadbirlari to‘g'risida”gi Qarori qabul qilindi. 5
3
53 Internet m a'Iumotlari asosida mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan.
7 1

---

Ushbu qarorga muvofiq O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi 
Sug'urta nazorati davlat inspeksiyasi tuzilib. uning vazifasi O'zbekiston Respublikasi 
hududida sug'urta kompaniyalari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishdan 
iboratdir. 
Inspeksiva 
Respublika 
hududida 
faoliyat 
yuritayotgan 
sug'urta 
kompanivalaridan 25 tasini qayta ro'vxatdan o'tkazdi. 
Qavta ro'yxatdan 
o'tkazilmagan sug‘urta kompaniyalar faoliyati amaldagi qonun me'yorlariga va 
sug'urta talablariga to'la javob bermaganligi sababli ulaming faoliyat ko'rsatishi 
to‘xtatildi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2002 yil 5 aprclda "Sug'urta 
faoliyati to‘g'risida”gi qonunning qabul qilinishi haqiqiy sug'urta bozorining 
shakllanishi va taraqqiy etishida muhim qadam bo'ldi, deyish mumkin. Qonunga 
asosan sug'urta faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni O'zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan maxsus vakolatli davlat organi amalga 
oshiradi. Maxsus vakolatli davlat organining asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
-ijro etilishi majburiy bo'Igan to'Iovga qobiliyatlilik normativlarini hamda ulami 
aniqlash 
tartibini, 
ayrim 
tavakkalchiliklar 
bo'vicha 
sug'urtalovchilar 
majburiyatlarining yo'l qo'yiladigan eng ko'p yoki eng kam miqdorini va 
majburiyatlar jamining yo'l qo'yiladigan eng ko'p yoki eng kam miqdorini hisoblab 
chiqarish uslubini, sug'urtalovchilaming to'Iovga qobiliyatini aks ettiruvchi 
axborotlami taqdim etish tartibi va muddatlarini belgilaydi:
-sug'urta bozorining professional ishtirokchiiari sug'urta faoliyati to'g'risidagi 
qonun hujjatlariga rioya etishini, to'Iovga qobiliyatlilikning belgilangan normativlari 
va moliyaviv barqarorlikning boshqa talablari bajarilishini nazorat qiladi;
-sug'urtalovchilar va sug'urta brokerlarining sug'urta faoliyatini litsenziyalaydi; 
-sug'urtalovchilar tomonidan hisob-kitobni yuritish, sug'urta zaxiralarining 
mablag'larini shakllantirish va jovlashtirishga oid hisobotlar tuzish tartibini 
belgilaydi;
-sug'urtalovchining ijro etuvchi organi rahbarlariga va bosh buxgalterlariga 
qo'yiladigan ijro etilishi majburiy bo'Igan malaka talablarini belgilaydi;
-sug'urtalovchilar tomonidan taqdim etiladigan moliyaviv hisobotlaming shakli. 
tartibi va muddatlarini belgilaydi;
-qonun hujjatlariga muvofiq sug'urta bozori professional ishtirokchilarining 
faoliyatini tekshiradi va ularga aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish to'g'risida ijro 
etilishi majburiy bo'Igan ko'rsatmalar kiritadi;
-qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sug'urtalovchilar va sug'urta brokerlari 
litsenziyalarining amal qilishini to'liq yoki ayrim sug'urta turlariga (klasslariga) 
nisbatan to'xtatib qo'vadi. shuningdek ulaming amal qilishini tugatadi;
—har bir moliya yili tugaganidan keyin olti oy ichida sug'urta faoliyatini tartibga 
solish va uni nazorat qilish borasidagi faoliyat to'g'risida villik hisobotlami, 
shuningdek sug'urta bozorining moliya yili mobaynidagi faoliyati to'g'risida statistika 
ma'lumotlarini e’lon qiladi;
-qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradi.
Sug'urta bilan shug'ullanuvchi tashkilotlarga litsenziyalar (ruxsatnomalar) 
berish sug'urta nazorati xizmatining eng asosiy vazifalaridan biridir. Litsenziya 
(ruxsatnoma) berish jarayonida sug'urta nazorati sug'urtalovchining bo'lajak 
faoliyatini dastlabki tekshiruvdan o'tkazadi.
7 2

---

Yami, nizom jam g‘armasi va o 'z mablag'larining holati hamda bu 
mablag‘laming tashkilot zimmasidagi majburiyatlariga o ‘zaro munosabati ko'rib 
chiqiladi. 
Sug'urta faoliyatiga litsenziya (ruxsatnoma) berishning zamrivati 
sug‘uiianing o ‘z mohiyatidan kelib chiqishini unutmaslik kerak.
Chunki, sug'urta tashkiloti sug'urta hodisasi yuz bergan vaqtda sug'urta 
qildiruvchiga shartnomada ko'rsatilgan mablag'ni o‘z vaqtida to'lashi lozim. Sug'urta 
faoliyatini nazorat qiluvchi organning bu boradagi ishlari nafaqat sug'urta 
qildiruvchilar manfaatiga mos tushadi. balki butun davlatning manfaatlari yo'lida ham 
xizmat qiladi.
Mamlakatimizning 
"Sug'urta 
faoliyati 
to’g'risida"gi 
qonuni 
sug'urta 
tashkilotlariga nisbatan muayyan talablami o'rtaga qo'yadi. Xususan. yuqorida zikr 
etganimizdek, sug'urtalovchi sifatida shunday huquqiv shaxslar tan olinadiki, ular 
uchun sug'urta asosiy faoliyat turi hisoblanishi kerak.
Ko'rinib turibdiki, sug'urtalovchilar sug'urtani amalga oshirish bilan bevosita 
bog'liq bo'lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanishi ta’qiqlanadi. Buning 
sababi shundaki. tadbirkorlik faoliyat turlari bilan shug'ullanish sug'urtalovchiga. o'z 
oldiga qo'yilgan majburiyatlami bajarishida katta xavf solishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 27 noyabrdagi 
413-son “Sug'urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari 
to‘g ‘risida"gi qaror kuchga kirgan kungacha mamlakatda sug'urta faoliyati bilan 
shug'ullanish uchun litsenziya (ruxsatnoma) berish tartibi ishlab chiqilmagan edi.
Unda “Sug'urtalovchilar va sug'urta brokerlarining sug'urta faoliyatini 
litsenziyalash to'g'risida”gi nizomi tasdiqlangan. Sug'urta tashkilotiga beriladigan 
litsenziya (mxsatnoma) sug'urtalashning bar bir klassining o'ziga xos qaltislik 
darajasi va obyektiga berilishi sug'urta turlari bo'yicha operatsiyani amalga oshirish 
sug'urtalovchida yetarli darajada molivaviy mablag'lar bo'lishini talab etadi.
Bundan tashqari, sug'urta kompaniyasi ishlab chiqqan biznes-rejada sug'urta 
ta'rifi stavkalarini to'g 'ri hisoblanishiga alohida e’tibomi qaratish zarur. Negaki, 
noto'g'ri hisob-kitob qilingan tarif. pirovard natijada, sug'urta tashkilotini molivaviy 
barqarorsizlikka yoki to'lov qobiliyatini yomonlashuviga olib keladi. Nazarimizda, 
faqat sug'urta kompaniyalari emas. balki, qayta sug'urtalashga ixtisoslashgan 
tashkilotlar va vositachilik idoralari ham davlat sug'urta nazoratining tegishli 
litsenziyalariga (ruxsatnomalariga) ega bo'lishlari kerak.
Shu nuqtai-nazardan olganda, tashkil etilajak davlat sug'urta nazorati xizmati 
jahon 
tajribasini 
o'rgansa 
maqsadga 
muvofiq 
bo'lar 
edi. 
O'zbekiston 
Respublikasining “Sug'urta faoliyati to'g'risida”gi qonuniga34 muvofiq, sug'urta 
tashkilotlari sug'urta qildiruvchi oldidagi majburiyatini bajara olmay qolganda, 
maxsus vakolatli davlat organi, mijozlaming manfaatini ko'zda tutadigan choralar 
ko'rishi kerak.
Bozorda ko'plab sug'urta tashkilotlari faoliyat ko'rsatadi, tabiiyki, bu holat 
potensial mijozlami jalb qilish uchun ular o'rtasidagi raqobatni ham kuchavishiga olib 
keladi. Natijada, raqobatga bardosh bera olmagan ba’zi sug'urta kompaniyalar 
sug'urta bozoridan chiqib ketadi.
" O 'zbekiston Respublikasi qonuni. Sug'urta faoliyati to'g'risidagi O 'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlan 
to ‘plami, T., 2002. 10-modda.
73

---

Bozor tizimida sug'urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solinishi va 
davlatning o’mi ijobiy natija beradi. Vaholanki iqtisodiyotga davlatning aralashuvi 
zarurligini XVIII asrdayoq merkantilistlar isbotlab berishgan edi. Ba.xslashayotgan 
tomonlardan biri sug'urta faoliyati tizimi o‘zini o‘zi boshqarish va tartibga solish 
mumkinligini isbotlashga jon-jaxdi bilan urinib, davlat statistika va nazoratchi 
vazifasini oUash lozim deydi.
Boshqa tomon esa tamoman buning aksini isbotlashdan charchashmavapti. 
Ulaming fikricha, bozor tizimida sug‘urta faoliyatini, o'zini o‘zi tartibga solish 
qobiliyati shunchalik pastki, u butun iqtisodiyot va uning ayrim tarmoqlari tang 
holatga tushmasdan tiklanib olishini ta’minlay olmas va iqtisodiy taraqqivot darajalari 
tuzilmajihatdan baravar bo'Iishini kafolatlay olmasligi mumkin.
Sug'urtaning o‘zini o‘zi boshqara olmasligini isbotlashga uringan iqtisodiy 
tafakkurdagi ikkinchi oqim XX asrda vuzaga keldi. Bu paytga kelib kapitalistik bozor 
tizimi qariyib 400 yildan beri rivojlanib kelayotgan edi. Lekin ayni chog‘da uning 
kamchilik va nuqsonlari ham namoyon bo‘lgan edi. Tarixning o'tish va keskin 
burilish darajasida davlatning ahamiyati ayniqsa katta boiadi. Bunda asosan bir 
iqtisodiy tizimdan boshqasiga o‘tish va jahon moliyaviy inqiroz davrlari nazarda 
tutilmoqda.
Sug‘urta faoliyatini boshqarishni asosiy tamoyillari - sug‘urta faoliyatini 
amalga oshirilishida sug'urtachilar, sug'urta qildiruvchilar va davlat manfaatlari 
balansini ko‘zda tutadi va nazorat iqtisodiy va ma’muriy metodlar orqali amalga 
oshiriladi. Ma’muriy tartibga solish metodi sug'urta qonunchiligi asoslariga tayanadi. 
uning markaziy bo‘g;ini bo‘lib, sug‘urta nazorati organi hisoblanadi. Boshqarishning 
iqtisodiy metodlarida davlat boshqaruvi bilvosita vositalar orqali amalga oshiriladi. 
ya’ni soliq siyosati, Markaziy bank sivosati kabilar bunga misoldir.