1 azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBİYƏSİ VƏ İdman akademiyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 AZƏRBAYCAN DİLİ Azərbaycan dilinin məişət dili, danışıq dili səviyyəsindən müasir ədəbi dil, rəsmi dövlət dili statusuna qədər keçdiyi ictimai-tarixi şərait
Azərbaycan mənim elim, Azərbaycan mənim dilim. Doğransam da dilim-dilim, Mənim dilim ölən deyil, Mənim elim ölən deyil.
Azərbaycan dili! Azərbaycan xalqının danışdığı dil. Azər- baycançılığın əsas və birinci komponenti. Analarımız bizə bu dildə layla çalmış, bu dildə bayatılar, mahnılar, nəğmələr, şeirlər oxumuş, dilimizi öz dodaqlarından bizə vermiş, onu öyrənməyə öyrətməyə, sevdirməyə çalışmışlar. Mahnıda deyildiyi kimi dilin daşıyıcıları – Azərbaycanlılar yaşayırlarsa, vətən də olacaq, dilini sevən xalqın özü kimi dili də ölümsüzlük qazanacaq, milli varlığımızın əsas amili əbədi yaşayacaq. Azərbaycan dili! Ana dili! Nə qədər rəfiq və nə qədər ürək hissləri oyandı- ran bir kəlmə! Nə qədər möhtəşəm, müqəddəs, nə qədər uca bir qüvvə!
Ana dili! Bir dil ki, mehriban bir vücudda öz məhəbbətini, ana şəfqətini sənə o dildə bəyan edibdir. Bir dil ki, sənə beşik- dəykən bir lay-lay şəklində öz ahəng və lətafətini eşitdirib, ru- hunun ən dəruni güşələrində nəqş bağlayıbdır. Bir dil ki, həyat və kainat haqqında ilk əvvəl bu dil sayəsində bir fikir hasil edibsən....... Azərbaycanlı balası heç vaxt razı olmaz ki, ana dilinə xəyanət etsin” (Nəriman Nərimanov). “Millətimizi sevmək üçün ən irəli dilimizi sevməliyik. Həm də elə eşq ilə sevməliyik ki, heç bir şey ona əngəl ola bil-
18 məsin. Məhəbbətlərimizin ən üst qatına dil məhəbbətini çıxar- malıyıq. Dilimizi sevmək hamımızın ən birinci müqəddəs bor- cu olmalıdır. A canım, biz özümüzü bilməsək, öz dilimizi bə- yənməsək, kim bizə hörmət edəcək?” (Ömər Faiq Nemanzadə). “Hər millətin özünəməxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi mənziləsindədir. Ananın südü bədənin mayəsi olduğu kimi, ananın dili də ruhun qidasıdır. Hər kəs öz anasını və vətənini sevdiyi kimi, ana dilini də sevir. Bu Allah-təalanın gözəl ne- mətlərindən birisidir, onu əziz və möhtərəm tutmaq hər kəsə borcdur” (Firidun bəy Köçərli. “Ana dili haqqında” məqaləsi). Bizim ana dilimiz! Biz azərbaycanlıların doğma dili! Ümumitəhsil məktəblərində tədris olunan “Azərbaycan dili”, “Ədəbiyyat”, “Azərbaycan tarixi”, “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”, “Azərbaycan Konstitusiyası” və başqa fənn dərslikləri aşağı siniflərdən başlamış məktəb illəri sona yetənə qədər bizə Azərbaycan haqqında, azərbaycançılıq haqqında, dilimiz, dinimiz haqqında, türkçülük və müasirlik haqqında zəngin məlumat verir. Azərbaycan radiosu, televiziya kanalları, internet şəbəkəsi, müxtəlif markalı əl-cib telefonları, mətbuat və s. bu ruhda uşaqlardan tutmuş yaşlı nəslin nümayəndələrinə qədər hamını, hətta xarici ölkələrdən gəlmiş insanları da Azərbaycançılıq üzərində kökləyir. Xalqımızın milli ruhunun daşıyıcısı olan Azərbaycan dili, Azərbaycanda yaşamış qədim türkdilli tayfalar, onların folklor üslubunda ədəbiyyatı və mədəniyyəti, xalqımızın soykökü və dilimizin mənşəyi, Azərbaycan türklərinin yaşadıqları ərazilər haqqında ilkin məlumatlara leksikoqraf alim Mahmud Kaş- ğarinin 1072-ci ildə yazdığı “Divanü luğatit- türk” adlı üç cildlik lüğətində rast gəlirik. Akademik Ziya Bünyadovun “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” kitabında (Bakı-1989, səh.174) xalqımızın və dilimizin mənşəyi haqqında geniş tarixi mə- lumatlar verilmişdir. “Azərbaycan” sözü ərazi vahidi kimi hə- mişə işlək olmuşdur, lakin “Azərbaycan dili” əvəzinə “ana dili”, “türk dili” terminləri işlədilmişdir.
19 Türk dilləri ailəsinin oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan dilinin tarixi miladdan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır. Ayrı-ayrı türk qəbilələrinin ümumi anlaşma vasitəsi olan dilimiz IV-V əsrlərdən artıq danışıq dili kimi fəaliyyət göstərmişdir. Aqqlü- tinativ (iltisaqi) quruluşa malik bu dil şifahi şəkildə yayılan ilkin ədəbiyyat nümunələri – dastanlar, nağıllar, bayatılar, laylalar, sayaçı sözləri, holavarlar və s. şəklində Azərbaycan ədəbi dilinin erkən formalaşmasına zəmin yaratmışdır və bu, həm də onu sübut edir ki, dilimiz V-IX əsrlərdə ümumxalq dili kimi tam formalaşmışdı. “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun (VII-XI əsrlər) meydana çıxması göstərir ki, Azərbaycan dili böyük tarixi-ədəbi hazırlıq mərhələsi keçmişdir. XIII əsrdə İzzəddin Həsənoğlunun qəzəl- ləri ilə özünün varlığını nümayiş etdirən, sonralar Qazi Bürhanəddin (1344-1398), İmadədin Nəsimi (1369-1417) kimi söz sənətkarlarının əsərlərində daha da cilalanmışdır. Azərbaycan dili Ş.İ.Xətainin (1487-1524), M.Füzulinin (1494-1556), aşıq ədəbiyyatının qüdrətli nümayəndəsi Aşıq Qurbaninin əsərlərində özünün yeni zirvəsinə ucalmışdır. XVIII əsrdə xalq şeirinin inkişafı ədəbi dilimizdə sadəliyə meyli gücləndirmiş, M.P.Vaqifin (1717-1797) və ardıcıllarının yaradıcılığında yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. XIX əsrin II yarısında M.F.Axundzadə Azərbaycan dilində yazdığı altı komediyası ilə (M.F.Axundzadə. Əsərləri, Üç cild- də, I cild. “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, Bakı-2005) təkcə ölkəmizdə deyil, eləcə də bütün Yaxın Şərqdə dram janrının, “Aldanmış kəvakib”lə realist nəsrin əsasını qoymuş, “Kəmalüddövlə mək- tubları” ilə tənqidşünaslığın, əlifba islahatına aid yazışmaları ilə elmi-fəlsəfi fikrin formalaşmasında, xalqımızın maariflən- məsi məsələlərində çox əhəmiyyətli yer tutmuşdur. Beləliklə, M.F.Axundzadənin bədii, elmi, fəlsəfi və tənqidi əsərləri, “Əkinçi” qəzetinin nəşrə başlaması (1875-1877), milli teatrın meydana gəlməsi dilimizin inkişafına, xalqımızın dünya sivili- zasiyasına yaxınlaşmasına yeni imkanlar açmışdır. XX əsrin Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|