1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QRAMMATĠKA VƏ NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠ
- Etika
83
Qrammatika dilçiliyin bir sahəsi olub söz formalarını, on- ların dəyişmə və birləşmə qaydalarını, cümlə tərtibi məsələ- lərini öyrənir. Məlumdur ki, qrammatik quruluş hər bir dilin varlığı üçün əsas şərtdir. Qrammatik quruluş dilin ümumi qa- nunları əsasında inkişaf edib formalaşır və təkmilləşir. Qram- matika sözlərin, söz birləşmələrinin dəyişməsi və birləşməsi, cümlələrin tərtib edilmə qaydalarının məcmusudur. Nitq mədəniyyətində qrammatik qayda-qanunların gözlənilməsi ilə nitqin anlaşıqlı və münasib verilməsi əsas şərtdir. Qrammatikanın morfologiya və sintaksis bölmələri birlik- də dilin qrammatikasını təşkil edir. “Bütün elmlərin qrammati- kaya ehtiyacı vardır. Qrammatikasız natiqlik kütdür, poeziya pəltəkdir” –deyən M.Y.Lomonosov dil materialına münasibət- də qrammatikanın rolunu həddən artıq yüksək qiymətləndirirdi. Nitq mədəniyyətinə yiyələnməkdə qrammatik qayda-qa- nunların gözlənilməsi düzgün tələffüz, intonasiya, fasilə, vur- ğu, ritm, diksiya kimi fonetik vasitələrlə vəhdət təşkil edir. Qrammatik qaydaları nitq üslublarına uyğun işlətmədən onun kommunikativ keyfiyyətini–dəqiqlik və məntiqliyini saxlamaq, anlaşıqlı və münasib verilməsinə nail olmaq mümkün deyildir.
Nitq mədəniyyəti ilə üslubiyyat arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Nitq üslublarının yaranması dilin inkişafı ilə bağ- lıdır. Üslublar dilin inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq meydana gəlmişdir. Dilin üslubi imkanlarını öyrənən elmə üslubiyyat deyilir. “Üslubiyyat – ünsiyyətin müxtəlif şəraitində ifadə etmək üçün dil vasitələrinin seçilməsi və işlədilməsi prinsiplərini öyrənən” (Stilistika sovremennoqo fransuzskoqo yazıka, M., 1960, səh.9)
84 dilçilik sahəsi kimi də başa düşülür. Üslubiyyatın əsas vahidi üslubdur. Üslub dil vasitələrindən məqsədyönlü istifadə üsulu- dur. Dil vahidlərindən məqsədyönlü istifadə ümumi, ictimai baxımdan funksional üslubların yaranmasında özünü göstərir. Milli təfəkkürün müxtəlif sahələrini əks etdirən funksional üslublar həmin sahələrin tələbi ilə özünəməxsus dil vahidlərinə əsaslanır. Ədəbi dil üzərində inkişaf edib formalaşan funksional üs- lublar aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1. Bədii üslub; 2. Elmi üs- lub; 3. Publisistik üslub; 4. Məişət üslubu; 5. Rəsmi-işgüzar üs- lub; 6. Natiqlik üslubu; 7. Epistolyar üslub. Böyük yunan filosofu Aristotel hələ eramızdan əvvəl IV əsrdə üslub məsələsini nitq mədəniyyəti ilə əlaqələndirib ya- zırdı: “Üslubun qiyməti onun aydınlığındadır. Əgər nitq aydın deyilsə, deməli, natiq öz məqsədinə nail ola bilməmişdir. Üslub nitqin mövzusuna uyğun gəlməlidir”. Bu gün dil üslubları rəngarəng və çoxdur: akademik üslub, dialoq üslubu, monoloq üslubu, realist üslub, romantik üslub, poetik üslub, şair və ya yazıçının fərdi üslubu və s. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat hər biri öz mövzusu dairə- sində sözlərin və qrammatik formaların nitqdə işlədilməsi key- fiyyətini və imkanlarını araşdırır. Dilin lüğət tərkibi, orfo- qrafiya və orfoepiya məsələləri, sözlərin məna çalarları, üslubi rəngarənglik, sinonimlik və s. kimi məsələlər həm nitq mədə- niyyəti, həm də üslubiyyatın öyrəndiyi sahələrdəndir. Lakin nitq mədəniyyəti üslubiyyatın bir sıra məsələlərini əhatə etsə də üslubiyyatdan fərqlənir, üslubların düzgünlüyünü qiymətlən- dirir. Nitq mədəniyyətini üslubi normalardan məqsədəuyğun istifadə və ifadəlilik məsələləri maraqlandırırsa, üslubiyyatI dil vahidlərinin leksik-semantik əlaqələri, üslubi imkanları, sözya- ratma və söz işlətmənin normativliyi, funksional üslubların tam və geniş planda tədqiqi cəlb edir. Deməli, üslubiyyat dil və nitq üslublarını, nitq mədəniyyəti isə müasir ədəbi dil çərçivəsində söz və qrammatik formaların nitqdə işlədilmə imkanlarını,
85 onların əlverişliliyini, uyğunluq, düzgünlük, səlistlik, ifadəlilik kimi keyfiyyətlərini, dil sisteminin emosional – ekspressiv ça- larlarını, bədii ifadə və təsvir vasitələrinin formalaşması və təkmilləşməsinə təsir göstərən amillərin qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir. Beləliklə, nitq mədəniyyəti üslubiyyatdan fərqlənir və onları eyniləşdirmək olmaz. Üslubiyyat təfəkkürlə bağlı sənət əsərlərinin, mədəniyyət sərvətlərinin bədii xüsusiyyətlərini və ifadə vasitələrini öyrənən elmdir. Ümumxalq mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan nitq mədəniyyətinin etika, estetika və incəsənətlə də sıx əlaqəsi vardır. Mədəniyyət xalqın formalaşdığı dövrlərdə etika, este- tika və incəsənətlə birgə əmək prosesində, insanların praktik fəaliyyətində meydana gəlmişdir.
kimi əxlaq, tərbiyə və mənəviyyat haqqında fəlsəfi nəzəriyyə olub hər hansı bir sinfin, cəmiyyətin, ictimai təşkilatın əxlaq
və məruzəçi mühazirə, məruzə oxuyarkən, çıxış edərkən bütün etik normalara riayət etməli, xarici görkəminə, geyiminə xüsusi diqqət yetirməli, mimika və jestlərdən mənalı və yerində istifadə etməlidir. Səsin, nəfəsin, bədən üzvlərinin, nəhayət, dilin məşqi üçün natiq öz üzərində yorulmadan işləməli, məşq etməlidir. Natiqin əlləri, çiyinləri, ayaqları, sinəsi, duruşu, dav- ranışı, bir sözlə özü və bütün hərəkətləri onun nitqi ilə, yürüt- düyü mühakimələrlə tam həmahəng olmalıdır (Siserona görə). Natiq vulqar və jarqon sözləri işlətməkdən çəkinməli, ədəb- dənkənar söz və ifadələri işlətməməlidir. Üzü tüklü, yaxalığı əzik, qalstuku modaya uyğun gəlməyən, rəngarəng paltar və ayaqqabılarda auditoriya qarşısına çıxmaq da müəllim, mühazirəçi və ya məruzəçi üçün etik normalar xaricindədir. O, heykəl kimi sakitcə dayanıb özünü “qurutmamalı”, yeknəsək səslə, sürətlə və ya ləng, monoton danışığı ilə dinləyicilərdə mənfi ovqat yaratmamalıdır.
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|