1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)

 

 

108 

ədəbilikdən kənar nitq vahidləri kimi yanaşırlar. Məsələn: "Ço-

ban quzuların saytalından bir neçəsini ayırdı". “Maşın keçala-

ta  çatanda  sürətini  azaltdı”  -  cümlələrindəki  saytal,  keçalat 

sözləri hər oxucuya və ya dinləyiciyə aydın olmadığından dilin 

təmizliyinə ziyan gətirir, onu korlayır. 

2.  Dilin  təmizliyini  pozan  ikinci  cəhət  alınma  sözlərin  lü-

zumsuz işlədilməsidir. Bəzi hallarda şifahi və yazılı nitqdə eh-

tiyac olmadan mənası çətin, anlaşılmayan alınma sözlərdən is-

tifadə nəticəsində mövzunun məzmununda nəzərdə tutulan fikir 

oxucu  və  dinləyiciyə  qaranlıq  qalır.  "köçürülmək"  əvəzinə 

"evakuasiya  edilmək",  "baxış  keçirmək"  əvəzinə  "monitorinq 

keçirmək",  "nüfuz"  əvəzinə  "prestij",  "vəzifə"  əvəzinə  "missi-

ya"  sözlərinin  işlənməsinə  doğrudanmı  böyük  ehtiyac  vardır? 

Kütləvi informasiya vasitələrində, mətbuat səhifələrində, müx-

təlif elm sahələrində  yazılmış əsərlərdə öz əksini tapan alınma 

sözlər  həddən  artıq  çoxdur  və  onlara  gün  ərzində  az  qala  hər 

yerdə rast gəlirik. Son illər alınma sözlər dilimizə iki istiqamət-

dən  -  türk  və  rus  dilləri  vasitəsilə  dünyanın  bütün  dillərindən 

siyasi, iqtisadi, elmi və digər sahələr üzrə keçir. Sahə üzrə alın-

malar daha çoxdur və onlar danışıq dilində az işlənsə də, bədii 

üslub  istisna  olmaqla  digər  üslublarda  bol-bol  istifadə  olunur: 

rassionalizm, abbreviatür, respondent, dispozisiya, monitorinq, 

prestij, akkumilyasiya, orator və s. 

3.  Nitqin  səlisliyini  pozan  amillər  içərisində  terminlər  də 

müəyyən  yer  tutur.  Lakin  terminlər  öz  sahəsində  işləndikdə 

zərurət  sayılsa da, bədii  üslubda  yaxud adi  danışıqda, çıxışlar-

da,  elmi  mövzudan  kənarda  anlaşılmazlıq  törədir.  Son  illərdə 

türk dilinə aid, yaxud türk dilinin təsiri ilə yaranan söz və ter-

minlər  təkcə  texniki  və  elmi  ədəbiyyatda  deyil,  bütün  sahələr-

də, hətta danışıq dilində də işləklik qazanmışdır: dəstək, bilgi, 

öncül,  durum,  anlam,  bölgə,  öncə,  olay,  yetərsay,  özəl, 

önəmli,  yaĢam,  tanıtım,  təpki,  öndər,  çağdaĢ,  dönəm, 

yüzillik və s. onlarla, yüzlərlə söz məna, səslənmə, tələffüz ba-

xımından münasib və ruhumuza yaxın olduğu üçün çox tezliklə 

---

 

 

109 

və  asanlıqla  ünsiyyət  vasitəsinə  çevrilmişdir.  Dilimizdə  kalka 

yolu  ilə  yaranmış  sözlər  də  çoxalmaqdadır.  Kalka  üsulu  de-

dikdə sözün milli, anlayışın uzun illər gəlmə dilə aid olması nə-

zərdə  tutulur.  Deməli,  başqa  dildən  gəlmiş  anlayışı  dilimizin 

milli bazasından istifadə edərək adlandırırıq. Bura açıqca, da-

bankeĢ, əyləc, soyad, soyuducu, sərinkeĢ, tozsoran, yelçəkər 

və s. kimi sözlər daxildir. 

4.  Nitqin  təmizliyini  pozan  amillər  içərisində  tüfeyli 

sözlərin  də  müəyyən  qədər  rolu  var.  Nitq  zamanı  cümlələr 

arasında  əlaqə  yaratmaq,  yaxud  işlədilməli  olan  zəruri  sözü 

düzgün  tapmayan  şəxs  boşluğu  doldurmaq,  fikrə  "körpü"  sal-

maq istəyəndə ya  yersiz fasilələr edir,  ya da mövzu ilə əlaqəsi 

olmayan  ara  söz  və  ya  cümlə  tipli  söz  birləşmələri  (deməli, 

zaddı,  Ģey,  adı  nədir,  hansı  ki,  baxanda  baxıb  görürük  ki, 

canım sənə desin və s.) işlətmək məcburiyyətində qalır. 

5.  Elmi  üslubda  işlədilməsi  məqbul  sayılmayan  söz qrup-

ları sırasına loru sözlər də daxildir. Ədəbi bədii üslubda işlənən 

bu sözlərə personajların nitqində və canlı danışıqda rast gəlirik: 

gop eləmək, goplamaq, zollamaq, ağzından nallamaq, güpə-

mək,  anqırmaq,  donquldanmaq,  burcutmaq,  qatıqlamaq, 

eĢĢək, heyvərə, qoduq, tülkü, sən qıfılla, qırıldatmaq, çərən-

ləmək, hırıldamaq və s. sözlər nitqdə rəqibini alçaltmaq, təh-

qir  etmək,  pis  münasibət  bildirmək  məqsədi  daşıyır.  Söyüşlər, 

qarğışlar,  ədəbsiz  və  qeyri-etik  sözlər  ictimai  yerlərdə  vulqar 

xarakterli  olduğundan  mətbu  əsərlərdə  nitqin  təmizliyi  baxı-

mından işlədilməsi caiz görülmür. 

6. Kobud sözlər sırasında jarqonlar da qeyd olunmalıdır. 

Süni ünsiyyət vasitəsi sayılan jarqon sözlər cəmiyyətdə müəy-

yən  qrup  insanlar  tərəfindən  düzəldilir  və  elə  onlar  tərəfindən 

də  başa  düşülür.  Jarqonlar  öz  fikirlərini  başqalarından  gizlət-

mək  və  ya  başqalarından  fərqlənmək  üçün,  konkret  bir  zümrə 

tərəfindən  işlədilən  elə  sözlərdir  ki,  onlar  adi  halda  müstəqil 

mənada  işlədilib  hamı  tərəfindən  anlaşılsa  da,  jarqon  səviyyə-

sində başqa cür mənalandırılır. Məsələn: iĢini bitirmək (öldür-

---

 

 

110 

mək), əriĢtəsini kəsmək (həbs etmək), Ģestyorka (satqın), hə-

rifləmək  (aldatmaq),  ütmək  (pulunu  əlindən  almaq),  baĢını 

qırxmaq (aldadıb almaq), atanda (ayıq ol, səni axtarırlar) və s. 

7.  Dilin  təmizliyinə  xələl  gətirən  söz  qruplarından  biri  də 

arqolardır. Fransız dilindən keçmiş bu termin altında məhdud 

dairədə  işlənib  başqalarının  başa  düşmədiyi  şərti  ifadə  və  ya 

söz anlamındadır: tələbələrin işlətdiyi "quyruq" "kəsir", "aka-

demik  borc"  mənasında,  müəllimlərin  işlətdiyi  "pəncərə" 

"dərslər arasında qalan boş vaxt, saat" mənasındadır. 

 

Sual və tapĢırıqlar: 

1. Dəqiq nitq dedikdə nə başa düşülür? 

2. Dəqiq nitq necə meydana gəlir? 

3. Nitqin dəqiqliyi üçün ölçü nədir? 

4. Nitqin düzgünlüyü hansı hallarda mümkündür? 

5. Düzgün nitq nə deməkdir? 

6.Düzgünlük  kommunikativ  keyfiyyətdirmi?  Nitqdə  kom-

munikativliyi necə başa düşürsünüz? 

7.Şifahi  danışıqda  və  ya  oxuda  kitab  tələffüzü  əsas  götü-

rülürmü? Kitab tələffüzü dedikdə nə başa düşülür? 

8. Bədii nitqin dəqiqliyi hansı şərtlərlə bağlıdır? 

ÇalıĢma.  Mətndən nitq normalarının köhnəlmiş göstərici-

lərini müəyyənləşdirib izah edin: 

Qoltuqçu malları  açıb  tökdü:  gözəl  firəng və  İstanbul  qu-

maşları şairi heyran qoydu. Bu adam Axalsıq paşasının nüma-

yəndəsi idi. Qoltuqçu sözə başladı: 

- Qardaşım, bu yollar yalnız əsgər deyil, ağır toplar və cəb-

bəxanalar  daşımaq  üçün  yapılmış.  Bu  gün  Tiflis,  yarın  Qara-

bağ, o biri gün isə İran və dövləti - Osmaniyyə torpaqları yəğ-

ma  olunacaq,  gavur  xəncəri  islamın  bağrına  soxulacaq…  Sü-

leyman  paşanın  mümməsili  uzun-uzadı  danışdı  və  bütün  xan-

lıqları ittihada və müqavimətə dəvət etdi. 

-  Əfəndim,  -dedi,  -səkkiz  il  əvvəl  yapılmış  Küçük  Qay-

narça müahidəsi mövcibincə Mosqovla hali sülhdə olduğumuz 

---