1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)

 

 

96 

çıxmaq, əl qaldırmaq, dərs almaq, boynuna qoymaq, atası yan-

maq, burnu göynəmək. 

ÇalıĢma.  Cümlələrdə  frazeoloji  birləşmələri  onlara  sino-

nim  olan  sözlərlə  əvəz  edin:  qulaq  asmaq,  özündən  çıxmaq, 

gözləri  kəlləsinə  çıxmaq,  bel  bağlamaq,  dünyasını  dəyişmək, 

gözləri  yolda  qalmaq,  burnunun  ucu  göynəmək,  tüstüsü  təpə-

sindən çıxmaq, atası yanmaq. 

ÇalıĢma.  Auditoriyaya  gətirilərkən  təlimin  texniki  vasitə-

sini ehtiyatsız davranışı hesabına korlamış bir tələbəyə töhmət 

hazırlayın.  

 

 

NĠTQĠN MƏDƏNĠ VƏ QEYRĠ-MƏDƏNĠ  

FORMALARI 

 

Mədəni nitq ədəbi dilə yaxşı yiyələnmiş şəxslərin işlətdiyi 

nitqdir.  Deməli,  ədəbi  dilə  mükəmməl  yiyələnmədən  mədəni 

nitqdən  danışmaq  olmaz.  Nitqin  mədəniliyi  ədəbi  dilin  qayda-

qanunlarını yüksək səviyyədə mənimsəməklə, dilimizin fonetik 

normalarını  gözləmək,  zəngin  söz  ehtiyatına  sahiblənmək,  bə-

dii dil vasitələrinə yiyələnməklə təmin olunur. Mədəni nitq ay-

dın, səlis, zəngin, ifadəli, yerli-yerində, qulaqlarda rəvan səslə-

nən,  oxuyarkən  göz  oxşayan,  məntiqi  cəhətdən  obyektiv  ger-

çəkliyə uyğun nitqdir. Bu nitqdə söz birləşmələri və cümlələr, 

sintaktik  konstruksiyalar  qrammatik  cəhətdən  düzgün  qurulur, 

natiqsə əxlaq qaydaları çərçivəsində təmkinli, soyuqqanlı, özü-

nə və sözünə arxayın şəkildə, lakin insanlara, hadisələrə, görü-

lən  işlərə  isti  münasibəti  ilə  seçilir.  Təbii  ki,  insanlarda  nitq 

mədəniyyətinə  yiyələnmə  eyni  dərəcədə  deyildir.  Bu,  insanın 

savadından,  mütaliəsindən  və  qavrayışından,  danışdığı  dilə 

yaxşı bələdliyindən,  yazılı və şifahi dilin normalarına mükəm-

məl yiyələnməsindən asılıdır.  

Nitq  mədəni  və  qeyri-mədəni  formalara  bölünür.  Burada 

da  orta  və  yüksək  səviyyəli  mədəni  nitqi  fərqləndirmək  olar. 

Dilimizin  fonetika,  leksika,  frazeologiya,  qrammatika  və  üslu-

---

 

 

97 

biyyat  bölmələrini  orta  məktəb  həcmində  öyrənmiş  məzunlar 

müstəqil  həyata  başlayarkən  orta  səviyyəli  mədəni  nitqlə  öz 

fikirlərini  ifadə  edə  bilirlər.  Onlar  müəyyən  məqamlarda  çıxış 

edirlər,  bəziləri  hətta  şeir,  məqalə,  hekayə  də  yazmağı  baca-

rırlar, öz dinləyicilərinə bəzi məsələlərlə əlaqədar məlumat çat-

dırırlar.  Orta  səviyyədə  olmasına  baxmayaraq  bu  nitqdə  fikir 

aydın, məntiqi cəhətdən düzgün qurulur. Orta səviyyəli mədəni 

nitqdə diksiya, tələffüz norma daxilində olur, yəni dialekt-şivə 

danışığı  səviyyəsindən  yüksəkdə  dayanır.  Yüksək  səviyyəli 

mədəni  nitqin  orta  səviyyəlidən  fərqi  təkcə  dil  normalarını 

gözləməklə  bitmir,  bu  nitq  həm  də  ifadəlidir,  obrazlı  və 

emosionaldır. Belə nitq sahibləri gələcəyin şairi, yazıçısı, alimi, 

siyasətçisi, diplomatıdır, ən "pis" halda natiqdir, masabəyi, söz 

ustasıdır.  Qeyri-mədəni  nitqdə  gözə  tez  çarpan  məddahlıq, 

yaltaqlıq  (bu  da  insandan  başqa  cür  istedad  tələb  edir)  ruhu, 

əzbərçilik xasiyyəti, tamahkarlıq, simasızlıq kimi qeyri-mədəni 

məziyyətlərdir.  Burada  şöhrət,  layiqsiz  ad-san  xatirinə  fikir 

şüurlu surətdə pozulur, qəbul olunmuş prinsiplər, nitq əlaqələri 

təhrifə  məruz  qalır.  Belə  nitqdə  aldatma,  böhtan,  xəbərçilik, 

lovğalıq  kimi  qeyri-etik  normalara  rast  gəlirik.  Əlbəttə,  bu 

zaman danışanın mədəni və ya qeyri-mədəni, savadlı və ya sa-

vadsız nitqini onun düzgünlüyü, səlisliyi və məntiqiliyi ilə mü-

əyyənləşdirmək də mümkündür. Savadlı adamların nitqini for-

ma və məzmununa görə iki qrupa bölürlər: 1) gözəl forması və 

məzmununa görə adamlara müsbət təsir göstərən nitq. Bu nitq 

forma və mündəricəsinə görə yüksək səviyyədə olub, fikrin ay-

dın  və  səlis  ifadəsi  ilə  seçilir:  2)  forma  və  məzmun  cəhətdən 

zəif,  təsir  dərəcəsi  aşağı  olan  nitq.  Bu  nitqdə  ardıcıllıq,  rəvan-

lıq,  axarlıq  dinləyiciləri  qane  etmir.  Bu,  çox  vaxt  savadsız-

lıqdan deyil, insanın daxili aləmi ilə bağlı natiqlik bacarığı ilə 

şərtləşir. Natiq nitqini ümumxalq danışıq dili əsasında qurarkən 

məntiqli  danışır,  buna  görə  də  dinləyicilərin  rəğbətini  qazanır, 

alqışlarla  qarşılanır,  xoş  sözlərlə  də  yola  salınır.  İ.Nəsiminin, 

Aşıq  Qurbaninin,  M.P.Vaqifin  (Hər  oxuyan  Molla  Pənah  ol-

---

 

 

98 

maz),  A.Ələsgərin,  C.Məmmədquluzadənin,  Ü.Hacıbəylinin, 

S.Vurğunun,  Əlağa  Vahidin,  müasir  dövrümüzdə  Xəlil  Rza 

Ulutürkün,  Zəlimxan  Yaqubun,  zəmanəmizin  böyük  siyasət-

çisi,  Azərbaycan  xalqının  ümummilli  lideri  Heydər  Əliyevin, 

prezident  İlham  Əliyevin  çıxışları  səlis,  elmi,  qrammatik  və 

məntiqi  baxımdan  savadlı,  təsirli  olduğuna  görə  örnək  kimi 

nəsildən-nəslə  ötürülür.  Xalq  hər  bir  şəxsə  öz  əməli  işinə  və 

nitq  qabiliyyətinə  görə  qiymət  verir.  Yaxşı,  gözəl  söz,  kəlam, 

dil nitq şəklində insanın qiymətini yüksəklərə qaldırır. Mədəni 

nitq  qeyri-mədəni  nitqdən  istifadə  olunan  zəngin  söz  ehtiyatı, 

dilin  daxili  qrammatik  quruluşunun  bütün  incəliklərinə  qədər 

gözlənilməsi ilə, intonasiyaya, xoş avaza, ritmə uyğun forması 

ilə seçilir. Belə nitq bir növ, yaradıcılıq işidir, gözəl bədii əsər 

səviyyəsində  yazılışdır,  muğamlarımız  kimi  hamının  ürəyin-

cədir. Dil normaları üçün ölçü olan yüksək mədəni nitq böyük 

istedad  və  mütəmadi  vərdiş  hesabına  yaranır,  məntiqli,  səlis, 

aydın danışığa istiqamət verir. Mədəni nitqin əsası ailədə, bağ-

çada,  daha  sonra  məktəbdə  qoyulur.  Uşaqların  mədəni  nitqi 

anadan, bağça tərbiyəçisi-müəllimdən, məktəb illərində oxu ki-

tablarından,ədəbiyyat  dərsliklərindən,  əlavə  bədii  oxu  vəsait-

lərindən,  hər  məktəbin  dil-ədəbiyyat  müəllimlərinin  verdikləri 

bilikdən, zəngin dil nümunələri ilə dolu radio-televiziya veriliş-

lərindən  qaynaqlanır,  onların  gərgin  zəhməti  hesabına  forma-

laşıb yaranır. Məhz bütün bunların sayəsində uşaqların söz eh-

tiyatı  artır,  düzgün  dil  vərdişləri,  mədəni  danışıq  adəti  forma-

laşır. Şəxsi ünsiyyət, təfəkkür tərzi, dünyagörüş, elmi təsəvvür-

lər də bu işdə əvəzsiz rol oynayır. Orfoqrafik və orfoepik nor-

malara  yiyələnməklə  sinifdə  müəllim  və  yoldaşları  qarşısında 

ifadəli oxu, ayrı-ayrı fənn mövzularını səliqəli və rəvan danış-

ma  uşaqların  mədəni  nitqinin  inkişafını  gündən-günə,  aydan-

aya,  ildən-ilə  stimullaşdırır,  müəllimlərinin  və  sinif  yoldaşla-

rının  gözəl  danışığını  yamsılamaq  hesabına  onların  düzgün 

tələffüz vərdişləri də, mədəni danışığı da,  yazı mədəniyyəti də 

(inşa yazılarda) təfəkkürlə bağlı olaraq yüksək səviyyəyə çatır. 

---