1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
99 Qrammatika təlimi dili, dil qanunlarının tətbiqini öyrədir. İfa- dəli oxu, şeirlərin əzbər söylənilməsi prosesində şagirdlərin nit- qi daha da püxtələşir, səlisləşir, həm də onların elmi və bədii düşüncəsinin formalaşmasına öz təsirini göstərir. Bu vaxt ana dili müəlliminin nitqi, pedaqoji ustalığı, rəvan oxusu, gözəl da- nışığı, şeirlər söyləməsi, nəcib hərəkətləri, geyimi, mimika və jestləri şagirdlərin nitqinin mədəniləşməsinə kömək olur, canlı nümunə kimi onların bədii və estetik zövqünün formalaşmasın- da mühüm rol oynayır. Beləliklə, ailədən, bağçadan, məktəb- dən formalaşmağa başlanan nitq ədəbi əsərlərin, ifadəli oxu və rabitəli yazının, müəllimlərin, mətbuatın, radio-televiziya veri- lişlərinin kompleks köməyi ilə səlisləşir. Deməli, valideynlərin, müəllimlərin, diktorların, aparıcıların gündəlik və saatlarla danışıq üsulu şagirdləri gözəl danışığa ruhlandırır. Məktəblilər fikrin dəqiq ifadəsi üçün sözləri düzgün seçməyə, hər sözün, ifadənin məna tutumunu bilməyə, onları öz yerində işlətməyə çalışırlar. Mövzuya, mətnə uyğun lazımi sözləri seçib işlətmək, fonetik normaları gözləməklə nitqin təbiiliyinə, axarlığına, gözəlliyinə xələl gətirən kitab tələffüzündən qaçmaq, cümlələri qrammatik və üslubi cəhətdən düzgün qurmaq, hər sözün, ifadənin ahənginə, vurğusuna fikir vermək mədəni nitq üçün əsas şərtlərdir. Gözəl şifahi nitq qabiliyyətinə yiyələnmək üçün aşağıdakı qaydaları öyrənib mənimsəmək olduqca vacibdir: 1. Nəqli keçmiş zamanın düzəldilməsində iştirak edən -mış 4
4 kimi tələffüz olunmalıdır, yəni ş samiti tələffüzdən düşməlidir: Məsələn: oxumuşsan [oxumusan], yazmışsan - [yazmısan], gəlmişsən - [gəlmisən] və s. 2. II şəxsin cəmində şəxs (xəbərlik) şəkilçisi orfoqrafiya qaydalarına görə -sınız 4 yazılır, lakin orfoepiya normalarına görə -sız 4 şəklində tələffüz olunmalıdır: oynayırsınız [oyna- yırsız], gəlirsiniz - [gəlirsiz], futbolçusunuz - [futbolçusuz], tələbəsiniz- [tələbəsiz] və s. 3. Xəbərlik kateqoriyasının III şəxs tək və cəmində -dır 4 , - dırlar 4 orfoepiya normalarına görə -dı 4 , -dılar
4 şəklində tələffüz
100 olunur, yəni r samiti deyilmir: oyunçudur - [oyunçudu], tələ- bədirlər - [tələbədilər], məşqçidir - [məşqçidi], uşaqlardır - [uşaqlardı] və s. 4. nb samit səs birləşməsi bir çox sözdə tələffüz zamanı mb səs birləşməsi kimi tələffüz olunur: şənbə [şəmbə], sünbül - [sümbül], zənbil - [zəmbil] və s. Şifahi nitqi gözəlləşdirən amillərlə yanaşı onu pozan sə- bəblər də vardır. Bu səbəbləri belə qruplaşdırmaq olar: a) Dialekt tələffüzü: hansı [ha:sı], daha- [da:], mənim [mə:m], sahibini - [sa:bını] sabah - [saba], şəhər - [şə:r] və s. b) fonetik hadisələrlə bağlı tələffüz: tapmaq - [tappağ], qazlar - [qazdar], doğru - [dorğu], bunun [munun], bu gün [bu günnəri], bunlar - [bular], nə edək - [nağayrağ], sevindi - [söyündü], dalısınca - [dalıynan], öyrənmək [örgənməy], sonra - [so:ra], onlar - [olar], yemək - [yımax], bütöv - [bütöy], xəbər [xəvər], [xavar], həmən - [haman], tüfəng - [tüəy], tökmək - [töhməx], yenə- [genə], məsləhət - [məslət], sənə - [sə:], xalq - [xalx], ona- [oya] və s. c) Ərəb mənşəli sözlərin tələffüzü: layihə - [lahiyə], rayihə -[rahiyə], məşhur - [məhşur], sürət - [surət] və s. ç) fonetik cəhətdən oxşar, mənaca müxtəlif sözlərin diq- qətsizlik üzündən tələffüzcə qarışdırılması və ya təhrif olun- ması: müşahidə - [müşayit], icra - [icarə], məsul- [məhsul], məhrum-[mərhum], rəğbət-[rəqabət], şəhid-[şahid] və s. d) orfoepiya normalarından dialekt tələffüzünə keçilməsi: vaxt-vaxıt, çünki-çünkinə, qorumaq-qorunmaq, görə-gora, amma-əmbə və s. e) Adların təhrif olunmuş şəkildə tələffüzü: Kəmalə - Kəmoş, Zərifə-Zəri-Zəroş, Qurban-Qubiş, Təranə-Təroş və s. ə) Tüfeyli, mətləbə dəxli olmayan sözlərin işlənməsi: belə deyək, belə deyək də, necə deyərlər, öz aramızdı, canım sənə desin, onu da qeyd etmək olar ki, elə götürək bunu, məlum ol- duğu kimi, yeri gəlmişkən deyim ki və s. f) Qeyri-mədəni nitqdə ədəbsiz sözlər, söyüş və qarğışlar da özünə yer tapır. Bunlar dilçilikdə vulqarizmlər adlanır. Vul-
101 qar sözlər dilin ən aşağı üslubi layını təşkil edir və bunların bö- yük əksəriyyəti lüğətlərə düşmür, lakin müəyyən məqamlarda insanlar onları işlədirlər. Ədəbi dildə müəlliflərin təhkiyə dilin- də işlədilməsə də, bədii surətlərin daxili aləmini açmaq üçün onlara müəyyən qədər yer verilir. Məsələn: it oğlu, itin balası, eşşək, qoduq, heyvan, mürtəd, allah lənət eləsin və s. g) Mənanı sərt, kobud, lakin təsirli ifadə edən sözlər disfe- mizmlər adlanır. Evfemizmlərin əksi olan disfemizmlər sino- nimi olan sözlərdir, amma onlara ədəbi dilin bütün üslublarında deyil, ən çox məişət, qismən də bədii üslubda – personajların nitqində rast gəlirik. Məsələn: "ölmək" əvəzinə "gorbagor ol- maq", "cəhənnəmə vasil olmaq"; "getmək" əvəzinə "rədd ol- maq", "cəhənnəmə itilmək", "itilib getmək"; "get" əvəzinə "bas bayıra"; "baş" əvəzinə "kəllə" və s. ifadələri disfemizmlərdir və qeyri-mədəni nitq nümunələri sayılır.
1. Mədəni nitq nədir və onun qeyri-mədəni nitqdən fərqi nədədir? 2. Daxili nitqin əsas xüsusiyyətləri hansılardır? 3. Ədəbi dilə yiyələnməyin yüksək mərhələsi hansı nitqdir? Nə üçün? 4. Daxili nitqdə bütün cümlə üzvləri yerli-yerində işləni- rmi? Fikrinizi nümunələr əsasında izah edin. 5. Nitq mədəniyyətinin əsasını nələr təşkil edir? 6. Qeyri-mədəni nitq dedikdə nə başa düşülür? 7. Savad mədəni və qeyri-mədəni nitqdə nə kimi rol oy- nayır?
8. Mədəni nitqi müəyyənləşdirən keyfiyyətlər hansılardır? 9. Məktəbdə Azərbaycan dili fənninin öyrənilməsində və- zifə nədən ibarətdir? 10. Savadlı yazmaq şifahi, yoxsa yazılı nitqlə əlaqədardır? Nümunələr gətirməklə fikrinzi əsaslandırın.
sonra mənsubiyyət, daha sonra müxtəlif hal, ardınca xəbərlik Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|