1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)

 

 

111 

məlumi- alinizdir. Müahidə bu altıillik şiddətli müharibənin bir 

sənədi olaraq bizi hala, bəzi təşəbbüsatdan məhrum qoyur.  

Bu əsnada qapı açıldı, nökər mehmandarın gəldiyini xəbər 

verdi.  Qafilə  tərpəndi.  Rus  zabitləri  əllərində  rus  çarıçasının 

İrakliyə  göndərdiyi  hədiyyələri  tutmuşdular.  Bu  hədiyyələr 

bayraq,  qılınc,  xirqə,  toppuz,  tac  və  fərmandan  ibarət  idi. 

(Y.V.Çəmənzəminli. "İki od arasında" romanından) 

ÇalıĢma.  Mətndəki  dialekt  xüsusiyyətlərini  ədəbi  dildəki 

fonetik, leksik və morfoloji qarşılıqları ilə müqayisə edin: 

Bir paccah öz vəzirinə der: "Bu şarabı içənnən soramı söy-

pət  eləsəx  şirin  olar,  işməmişdənmi  söypət  eləsəx  şirin  olar?" 

Vəzir der: "İndi deəmmərəm, vaxt ver fikirrəşim, sora deərəm". 

Bir-iki  günnən  sora  varellar  meşiyə  oya  gedellər,  göröllər  bu 

öydə işıx gəler. Şah der: "Ay vəzir, hərəmiz bir öyəmi gessəx, 

qonax  şirin  olar,  ikimiz  birinəmi  gessəx  şirin  olar".  Vəzir  der 

kin,  tək gessəx şirin  ollux. Çünki atalar def kin,  qonax qonağı 

söməz,  öy  yəsi  də  heç  hasını.  Tək  gessəx  yaxşıdı.  İndi  hərəsi 

bir  işığa  geder.  Kəndin  başındakı  işıxda  vəzir  geder,  qapıyı 

döyör (33, səh.380) 

ÇalıĢma.  Bir  tələbənin  ailə  tərkibi  haqqında  mənzil-istis-

mar sahəsindən gətirdiyi arayıĢı təqdim edin. Arayış formasını 

olduğu kimi verin. 

NĠTQĠN  YIĞCAMLIĞI.  Mədəni  nitqin  keyfiyyətlərin-

dən  olan  yığcamlıq  müxtəsərlik  və  qısalıq  anlamındadır.  İn-

sanlar adi danışıqdan tutmuş mühazirə, məruzə, çıxışlara, eləcə 

də  bədii  əsərlərə  qədər  yığcamlıq  tərəfdarı  olub  uzunçuluğun, 

sözçülüyün  əleyhinədirlər.  Fikri  əhatə  etməklə  qısa  demək 

bacarığı bu da istedad əlamətidir. İstedadla bağlı olan yığcam-

lıq  söz  söyləyəndən  deyəcəklərini  ölçülü-biçili,  geniş  mətləb-

ləri yığcam şəkildə deməyi, vaxt almamağı, təkrarçılıqdan qaç-

mağı,  məlum  olanları  yenidən  xatırlamamağı,  başqalarını  yor-

mamağı tələb edir. Əbəs yerə deyildir ki, indi insanların vaxtını 

qiymətləndirmək, uzunçuluq  etməmək naminə  mühazirəyə  əv-

vəlcədən bir saat, məruzəyə on dəqiqəyə qədər, çıxışlara iki-üç 

---

 

 

112 

dəqiqə  vaxt  reqlamenti  planlaşdırılır.  Nitqin  yığcamlığını  hə-

mişə  vacib  amil  hesab  etmişlər.  Yığcam  nitq  insandan  dərin 

bilik, yüksək təfəkkür, aydın düşüncə, zəngin söz ehtiyatı tələb 

edir.  "Sözlər  az,  fikir  geniş,  məna  dərin"  olsun  deyən  sənət-

karlar da, "uzun sözün qısası" fikrini bəyan edən atalar sözü də, 

"uzunçuluq  eləmə"  kimi  xalq  tövsiyəsi  də  göstərir  ki,  vaxt 

almamaq, eyni fikri oxşar cümlələrlə təkrar eşitdirməmək üçün 

ən  yaxşı  üsul  fikri  qısa  və  aydın  ifadə  etməkdir.  Dəmir  seyf, 

cədvəl  Ģəkli,  taksi  maĢını,  qara  neft,  pensiya  pulu  və  s.  söz 

birləşmələrindəki dəmir, Ģəkil, maĢın, qara, pul sözləri artıq-

dır, axı seyf dəmirdən olur, taksinin maşın olduğu, neftin qara 

olması  hamıya  aydındır.  Yaxud,  "Məndə  ona  qarşı  məhəbbət 

var",  "ürəyim  fərəh  hissi  ilə  döyünürdü",  "Ta  qədimdən  yara-

dıcı  sənətkarlara  hörmət  var"  və  s.  cümlələrində  qarĢı,  hissi, 

ta, yaradıcı sözlərinin lüzumsuzluğu göz önündədir. Görəsən, 

yaradıcı  olmayan  sənətkar  varmı?  Ta  ədatı  uzaqlıq  bildir-

diyindən "ta qədimdən" işlətməyə ehtiyac yoxdur və s. Bu tipli 

cümlələrdə uzunçuluqdan irəli gələn bəzi sözləri atmaqla fikri 

yığcam  ifadə  etmək  mümkündür.  Dilə  yaxşı  bələd  olmayan 

adamların nitqində konkretlik və yığcamlıq kimi keyfiyyətlərin 

çatışmaması  təbiidir.  İndi  xarici  ölkələrə  yazışmalar,  göndə-

rilən məktublar, teleqramlar, Ali Məhkəməyə appelyasiya şika-

yətləri  çox  yığcam  verilir.  İnternet  saytlarında  artıq  cümlə  və 

təkrar fikirlər oxunmur. Bunları nəzərə almaq və yığcam yazıb 

danışmaq hamı üçün mədəniyyət forması, qanun-qayda əlaməti 

olmalıdır. 

NĠTQĠN SADƏLĠYĠ. Nitqin sadəliyi onun aydınlığından, 

asan,  anlaşıqlı,  təbii  və  düzgün  olmasından  asılıdır.  Sadə  nitq 

ümumxalq  danışıq  dili  elementlərindən,  bəsit  cümlələrdən,  el-

mi  və  ya  bədii  üslubdan  qaçmaq  anlamında  yox,  fikrin  asan 

qavranılmasına  kömək  edən,  əşya  və  hadisələrin  mahiyyətini 

yığcam  və  dəqiq  verən  ifadə  tərzi  kimi  başa  düşülür.  Dinlə-

yicilərin ümumi səviyyəsinə uyğun olmaqla hər cür qondarma, 

süni  ifadələrdən,  təmtəraqlı,  gurultulu,yalançı  pafosdan,  ger-

---

 

 

113 

çəkliyi  əks  etdirməyən  söz  birləşmələrindən  (vicdanın  böyük 

heykəli,  ölməzlik  zirvəsi,  şeirin  günəşi,  dağın  ciyəri,  kadr  po-

tensialı, horizontal xətt və s.) istifadə nitqin  sadəliyi  baxımın-

dan  məqbul  sayılmır.  Anlaşılmayan  və  ya  az  anlaşıqlı,  lakin 

konkretlik  və  təbiilikdən  uzaq  söz  birləşmələri,  mürəkkəb 

konstruksiyalar  anlaşılmazlıq  yaradır,  məfhumun  canlandırıl-

masını  mümkünsüz  edir  və  nitqin  asan  başa  düşülməsini 

çətinləşdirir. 

NĠTQĠN  MÜNASĠBLĠYĠ.  Nitqin  münasibliyi  üçün 

misallar  və  sitatlar  elə  seçilməlidir  ki,  konkret  dil  situasiyala-

rının, ədəbi üslubların, zəruri söz və ifadələrin işlədilmə qanu-

nauyğunluğu  nəzərə  alınsın.  ünsiyyətin  müxtəlif  sahələrinə 

xidmət edən funksional üslubların hər birinin özünəməxsus dil 

materialını  seçmə  və  işlətmə  üsulları  vardır.  Bədii  yazıda  dil 

elementlərinin uyğunluğu digər yazı növlərindən fərqlənir. Bə-

dii əsərdə yazıçı janrdan asılı olaraq yaratdığı obrazları dövrün 

həyat normalarını gözləməklə bədii ifadə və təsvir vasitələri ilə 

qələmə alır, xalqın sosial həyat şəraitini yeri gəldikcə frazeolo-

gizmlərlə,  atalar  sözləri  və  zərb-məsəllərlə,  şifahi  xalq  ədə-

biyyatı nümunələri ilə zənginləşdirir, əxlaqi-psixoloji faktorları 

ön  planda  bədii  sözün  qüdrəti  ilə  nümayiş  etdirir,  insanlarda 

kiməsə  nifrət,  kiməsə  məhəbbət  hissi  ilə  dolu  əsl  sənət  nümu-

nələri yaradır. Bu üslubda elmi terminlərə, hər növ neologizm-

lərə, dilin təmizliyini pozan yad-yabançı sözlərə, şablon, trafa-

ret  fikirlərə  az  rast  gəlirik.  Amma  işgüzar  (rəsmi-kargüzarlıq, 

rəsmi-əməli)  yazı  növlərində  standart  formalar  üstünlük  təşkil 

edir. Bunlar rəsmi sənədlərin pozulmaz forması kimi sabitliyini 

saxlayır. Nitq mübadiləsinin informasiya məqsədinə xidmət et-

məsi üçün natiqdən dil strukturuna bələdlik və savad, dilin ifa-

də vasitələrindən istifadə bacarığı, nitq vərdişi, materialın məz-

munu  və  həcmi  haqqında  aydın  təsəvvür,  dinləyici  və  ya  oxu-

cuya  veriləcək  məlumatın  zəruriliyi  tələb  olunur.  Bu  zaman 

nitqin  ünsiyyət  mühitinə  uyğunluğu,  dinləyən  və  ya  oxuyan-

ların anlama səviyyəsinə müvafiqliyi nəzərdə saxlanılır. Nitqin 

---