1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
137 na) “Məhşər” romanı üzərində dəfələrlə işləmişlər, əsərlərin birinci və son variantları mövcuddur. 3.Şifahi nitqdə fikrin ekspressivliyinin təminatında ritmik-melodik fasilələr (pauza) və intonasiya xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Yazılı nitqdə isə bu missiyanı durğu işarələri öz üzərinə götürür, nitqin düzgün, dəqiq və təsirli dərk olunmasına kömək göstərir. 4. Şifahi nitqdə danışıq üzvləri, xüsusən dil fəaldır, yazılı nitqdə isə əl və gözlər yazının formalaşmasına nəzarət edir. Doğrudur, indi korlara da yazmaq və oxumaq üçün xüsusi əlifba vardır.
1. Nitqin ədəbi dil normalarına uyğunluğunu necə başa düşürsünüz? 2. Yazılı nitq mədəniyyəti nə deməkdir? 3. Şifahi və yazılı ədəbiyyatın hansı cəhətləri onları fərq- ləndirir? 4. İnsanlar öz fikirlərini hansı vasitələrlə çatdırırlar? 5. Nitqi fərdi, yoxsa ümumi hadisə adlandırmaq olar? 6. Nitqin ən çox hansı növlərindən istifadə edirsiniz? 7. Şifahi və yazılı nitqdə fəal olan bədən üzvlərinin adını deyin və fikrinizi əsaslandırın. 8. Şifahi nitq hansı vasitələrlə təmin edilir? 9. Şifahi və yazılı nitqin xüsusiyyətlərini ayrı-ayrılıqda söyləyin. ÇalıĢma. Mətni oxuyun, şifahi və yazılı nitqə aid ola bilən cümlələri və sözləri müəyyənləşdirin, onların arasındakı fərqi göstərin: Onlar Məmmədin bərabərinə çatanda Baran üzünü Məm- mədə tutub dedi: - Ə, Mamed, kefin necədi, yaxşıdı? -Kefimə nə olubdu ki?! Şükür! Bu gün lap yaxşıdı! Eşit- məmisən, bizimkilər başlayıblar yavaş-yavaş düşmənlərimizin burnunu əzməyə..... – deyə Məmməd cavab verdi. - Kim deyirdi ə?
138 - Kim deyəcək, sənin dədən – Qulaq! Baran Məmmədə tərəf dartındı, Məmi Quloğlu onu saxladı: -Gəl gedək, ə, hər qor-qoduğa baş qoşma! -Görmürsən, dədəmə “Qulaq” deyir, köpək oğlu... Dədəmə Qulaq deyənin ağzını cırram... Quloğlu Baranı özünə tərəf dartanda ayağı püştədə diş- lənmək üçün qoyulmuş dəyirman daşına ilişdi və o, ağzı üsdə yıxıldı.....Baran onun əlindən çıxıb Məmmədə hücum çəkdi və ona bir şapalaq ilişdirdi, Məmmədin yumruğu vurmağı ilə Baranın yerə sərilməyi bir oldu. Məmi Quloğlu yerindən qalxıb Məmmədin üstünə cumdu. Məmməd tez qaçıb dəyirmana girdi və qapını arxadan bağladı, sonra dəyirmanın qapısının üstün- dəki balaca pəncərədən Baranla Məminin üst-başlarının toz- torpağını çırpa-çırpa yola düzəldiklərinə tamaşa etməyə başladı. Baran bir az gedib dayandı, arxaya çevrilib sağ əlinin şəhadət barmağını havada Məmmədə tərəf silkələyərək dedi: -
cağam?! Məmməd daha cavab vermədi. Onlar uzaqlaşdılar. Məmi Baranı darta-darta aparırdı. Onlar gözdən itənə qədər Məmməd arxadan baxdı (Şamil Zaman. Qarabağları tərənnüm edirəm. Bakı, 2007, səh. 128-129). ÇalıĢma. Qrupunuzda aparılan milli-vətənpərvərlik işləri haqqında hesabat yazın. Əvvəlcə hesabata verilən tələbləri və hesabatın formasını qeyd edin. Monoloji və dialoji nitq
Şifahi nitqin iki forması vardır: monoloji nitq və dialoji nitq. Danışıq səsi formasında özünü göstərən monoloji nitq son dərəcə fəal və sərbəst şifahi nitq növüdür. Monoloji nitq iki formada – şifahi və yazılı şəkildə öz ifadəsini tapır. Şifahi monoloji nitq yazılı monoloji nitqdən əvvəl uzun əsrlərlə
139 fəaliyyət göstərib, öz dövrünün natiqləri tərəfindən nümunələr kimi eşidilib, insanlara ya informasiya verib, ya da onlara həyat hadisələrinin mahiyyətini izah edib, onları sözün qüdrəti ilə inandırıb, nəyəsə təşviq edib, haraylayıbdır. Şifahi monoloji nitq, əsasən qısa, yığcam və konkret, yazılı monoloji nitq isə həcminə görə geniş və böyükdür. Yazılı mo- noloji nitq yazıçının, şairin, alimin, publisistin kitabları şəklin- də meydana gəlir. “Sirlər xəzinəsi” Nizaminin, “Leyli və Məc- nun” Füzulinin, “Hekayəti-mərdi-xəsis və yaxud Hacı Qara” M.F.Axundzadənin, “Ölülər” C.Məmmədquluzadənin, “Ay- gün” S.Vurğunun, “Böyük dayaq” M.İbrahimovun, “Bir gəncin manifesti” M.Cəlalın monoloqudur, yəni bu əsərlərin hər biri bir sənətkar tərəfindən yazılmışdır. Lakin bu əsərlərdə istənilən qədər monoloq da var, dialoq da. Həmin monoloq və dialoqlar əsərlərdə ayrı-ayrı personajların dilində səsləndirilir. Nitq üçün monoloji və dialoji formalar səciyyəvidir. Bu anlayışlar mo- noloq və dialoq sözlərindəndir.
bir, loqos – nitq, nəzəriyyə, elm sözləri mənasındadır, “bir şəxsin nitqi” deməkdir. Nəzm və nəsr əsərlərində müəllifin danışığı təhkiyə formasında, söylədiyi nitq isə monoloq forma- sındadır. Monoloq səhnə əsərlərində surətlərdən birinin, çox vaxt baş qəhrəmanın dilindən verilir, onun öz-özünə, tək danı- şığı və ya kimə, kimlərəsə, aktyorun tamaşaçılara xitabən söy- lədiyi qismən uzun müddətli nitq monoloq adlanır. Monoloji nitqdə bir nəfər danışır, başqaları onu dinləyir- lər. Monoloji nitq dinləyicilərlə ünsiyyət formasıdır. Bu nitq dinlənilir, eşidilir, həzz mənbəyinə çevrilir, dinləyənlər və ya- zılı formada oxuyanlar düşünür, nəticə çıxarırlar. Bu nitq daha çox ailədə, məişətdə, elm və təhsil ocaqlarında, məhkəmə icla- slarında işlədilir. Monoloji nitq hər hansı bir müəyyən məsələ, fikir, ideya, xəbər və s. haqqında bir nəfərin rabitəli, ardıcıl, qismən geniş məlumatıdır. Bu nitqdə fasilə (pauza), ritm, ahəng, temp, intensivlik, ton danışanın istəyi və bacarığı
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|