1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
129 Əlində güllü dəsmal, Qan-tərin silə-silə. Nar, nar, nar gilə, Gedəy, gedəy yar gilə.
ç) Qışın bitməsi və Novruz bayramının gəlişi ilə bağlı mövsüm nəğmələri:
Novruz gəlir, yaz gəlir, Nəğmə gəlir, saz gəlir. Bağçalarda gül olsun, Gül üstə bülbül olsun.
d) Misraların əvvəlində və ya sonunda təkrar olunan nəqa- rətli mahnılar:
Hey yar əli, iynə taxdım divarə. Hey yar əli, elçi göndərdim yarə. Hey yar əli, elçi cavabsız oldi. Hey yar əli, özüm elçiyəm yarə. ***
Evləri köndələn yar, Əşrəfidən şanəsi var gəlünün. Bizə gül göndərən yar, Əşrəfidən şanəsi var gəlünün. *** Gülün yarpıza dönsün, Əşrəfidən şanəsi var gəlünün. Bizdən üz döndərən yar, Əşrəfidən şanəsi var gəlünün.
e) Məzmunca qəmli, kədərli və həzin olan bayatılarda ay- rılıq hissləri üstünlük təşkil edir:
Mən aşiq, gedər qalmaz, Su axar gedər, qalmaz.
130 Bafalıya can qurban, Bibafa gedər, qalmaz. *** Aşiq, vətən yaxşıdı, Köynək kətan yaxşıdı. Qürbət cənnət olsa da Yenə vətən yaxşıdı. ***
Bırdan bir atlı getdi, Atın oynatdı getdi. Gün kimi işıq saçdı, Ay kimi batdı getdi. *** Dağ başında quzu var, Ahu kimi gözü var. İki könül bir olsa, Kimin ona sözü var? ***
Əzizim, dəyməmişəm, Baş yerə qoyməmişəm. Yarı gücnən ayıriblər, Mən onnan doyməmişəm.
ə) Yas mərasimində ifa olunan ağılarda qəm, kədər hissləri üstünlük təşkil edir: Mən aşiq binə qaldi, El köçdü, binə qaldi. Bir-birimizi görmək, Qiyamət günə qaldi. ***
Bir at mindim başı yox, Bir çay keçdim daşı yox, Bırda bir cavan ölüb, Bacısı, qardaşı yox.
131 f) Ana öz övladına olan məhəbbətini onun beşiyi başında oxuduğu laylalarda bildirir:
Layla beşiyim, layla, Evim, eşiyim, layla. Sən get şirin yuxuya, Mən çəkim keşiyin, layla. Balam layla, a layla! Gülüm layla, a layla! *** Layla dedim yatasan, Qızılgülə batasan. Qızılgülün içində, Şirin yuxu tapasan. *** Balama can demişəm, Ağlama, can demişəm. Balam dil açan günə, Quzu qurban demişəm.
g) Ana yuxudan oyanan körpə uşağını əzizləmək, nazla- maq məqsədilə oxşama-nazlama deyir:
Tüstüsüz damlar, Sarı badamlar, Tənbəl adamlar, Bu balama qurban. *** Mən çalım oyna, Qurban boyuna, El-oba gəlsin, Bir gün toyuna. ***
132 Dağın maralı, Gözü qaralı, Dünyanın malı, Bu balama qurban. *** Dağda darılar, Sünbülü sarılar, Qoca qarılar, Bu balama qurban.
ğ) Tapmacalar insanın zehni qabiliyyətini, ağlının çevikli- yini yoxlamaq məqsədilə yaradılır:
Bir tabaq almaz, Sabaha qalmaz (Ulduz). Üstü zəmi biçərlər, Altı bulaq içərlər (Qoyun).
h) Atalar sözləri xalqımızın həyatda sınanmış, müdrik və nəsihətli fikirlərindən ibarət olur və böyük əxlaqi-tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyır. Daha çox məcazi mənada işlənən atalar söz- lərinin xüsusiyyəti hikmətli və nəsihətli olmasıdır: Tək əldən səs çıxmaz; El gözü tərəzidir; Yüz ölç, bir biç; Dövlətdə dəvə, övladda nəvə. Yığcamlığına və hikmətli məzmununa görə atalar söz- lərindən fərqlənən məsəllər (zərb-məsəllər) müəyyən hadisə ilə bağlı olur, müstəqil işlənə bilmir, məzmunu müəyyən iza- hatdan sonra aydınlaşır. x) Molla Nəsrəddin lətifələri ilə bağlı olanlar: Sən çaldın; Qələt yağ küpəsindədir; Zülmətdə bir daş var, götürən də peşmandır, götürməyən də. ı) “Koroğlu” dastanı ilə bağlı: Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən, Koroğlu. i) Ü.Hacıbəylinin operettaları üzrə: O olmasın, bu olsun; Heç hənanın yeridir?
133 j) Bunlardan başqa müəllifi bəlli olmayan atalar sözləri də vardır:
Doyan o rəhmətlik kimi olar; Mıxı mismara döndərən var; Karın könlündəki; Bir gül ilə bahar olmaz; Dağ dağa qo- vuşmaz, insan insana qovuşar; Balığı at dəryaya, balıq bilməsə də, xaliq biləcək. Epik növdə olan əfsanələr xalqımızın tarixini, dünyagörü- şünü, xəyal və arzularını özündə əks etdirir. “Pərvanə və od”, “Turac”, “Hut-hut quşu”, “Yusif – Nəsib quşu”, “Daş gəlin”, “Gəlin qayası”, “Kəklik”, “Şirin qala” ən məşhur əfsanələrdir. Şifahi xalq ədəbiyyatının epik növünün ən qədim və daha çox yayılmış janrı nağıllardır. Nağıllarda xalqın həyatı və məişəti, dünyagörüşü və inancları, arzu və xəyalları əks olunur. Nağıllarda haqqın haqsızlıqla, xeyirin şərlə mübarizəsinin təsviri əsas yer tutur. Mövzusuna və məzmununa görə nağıllar əfsanəvi (sehrli) və realist nağıllara bölünür. Sehirli nağıllarda uçan xalça, sehirli papaq, sehirli tütək, divlər, yeddibaşlı əjdahalar, əfsanəvi quşlar (Zümrüd quşu) və s. iştirak edir. Belə nağıllara “Məlikməmməd”, “Sehirli üzük”, “Uçan xalça”, “Ax- vax”, “Ağ atlı oğlan”, “Cırtdan” və s. daxildir. Belə nağıllarda xalçalar uçur, heyvanlar dil açıb danışır, qəhrəmanlar divlər və əjdahalarla vuruşur, simurq quşları, göyərçinlər, sehirli üzüklər qəhrəmanlara kömək olur, alma qocaları cavanlaşdırır və s. Sehirli nağıllardakı cadu, tilsim, əfsun dini, mövhumi xarakter daşımır, nağılın sonunda xeyir qüvvələr şər qüvvələr üzərində qələbə çalır, beləliklə də haqq, ədalət qalib gəlir. Realist nağılları sehrli nağıllardan fərqləndirən cəhət onla- rın real ictimai həyatla, xalqın məişəti ilə bağlı olmasındadır. “Saleh və Valeh”, “Daşdəmirin nağılı”, “Göygöz kosa”, “Usta Abdulla”, “Nuşpəri xanım”, “Dərzi şagirdi Əhməd”, “Gülnar” və s. kimi nağıllarda xalqın içərisindən çıxmış zəhmət adamları – naxırçılar, keçəllər, kosalar, çobanlar, muzdurlar, ağıllı, fərasətli qadınlar xalq mənafeyini müdafiə edir, zülmkarlara qarşı mübarizə aparır və qalib gəlirlər. Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|