1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
126 dırmağa yardımçı olur. Məsələn: “Bu tələbə əla oğlandır” – cümləsini biz hiss-həyəcanla, ahəngdar səs tonu ilə səsləndirib sağ əlimizi azacıq qaldıraraq və baş barmağımızı yuxarı tutaraq bu tələbənin əla, başqalarından mənəvi cəhətdən çox seçilən ağıllı, hər şeyin yerini bilən, ətrafdakılara dost əli uzatmağa həmişə hazır olan bir insan olmasına öz münasibətimizi bil- dirmiş oluruq. Əgər həmin cümləni biz sual intonasiyası ilə deyərək üst dodağımızı burnumuza tərəf qaldırıb, yaxud üz- gözümüzü turşudub əl barmaqlarımızı azca yuxarı qaldırıb, ani tərzdə aşağı salmaqla həmin tələbəyə mənfi münasibətimizi bildirmiş olarıq, həm də onun yaxşı tələbə olmasını şübhə al- tına alarıq. Biz bu cümləni adi, nəqli cümlə intonasiyası ilə deyib fikri təsdiqləyiriksə, onda başımızı hörmətlə endirib qaldırırıq. Əgər oğlanın əla tələbə olması ilə razılaşmırıqsa, ba- şımızı qismən arxaya aparıb gətiririk, bəzən də dilimizdə mənfi münasibət bildirən və “yox” anlamında işlədilən “cık” vokativ səs-sözdən istifadə edirik. Eşitmə, dinləmə, qavrayış üçün nəzərdə tutulan şifahi nit- qin baş vermə səbəbi insanın beyin fəaliyyəti, düşünmə qa- biliyyəti ilə bağlıdır. Danışan dinləyicilərinə təsir mexanizmi kimi intonasiyaya böyük məsuliyyətlə yanaşır. Əgər səsin ahəngində elə bir ciddi dəyişiklik yoxdursa, nitq adi nəqli cümlə intonasiyasından kənara çıxmırsa, danışan gözlərini din- ləyicisinə (dinləyicilərə) yox, başı aşağı yerə və ya hər hansı bir naməlum nöqtəyə dikirsə, pantomim elementlərindən isti- fadə etmirsə, belə nitq onun özünə də, dinləyənlərə də lazımsız və sönük görünəcək, cansıxıcılıq yaradacaqdır. Belə məqam- larda intonasiyanın tərkib hissələri olan avazlanma, vurğu, fa- silə, temp şifahi nitqin xüsusiyyətləri kimi necə də əhəmiyyətli və lazımlıdır.
Nitq zamanı dinləyici danışana baxıb onun mimika və jestlərini görmürsə, səsinin ahəngində hansı hissləri yaşamasını duymursa, təkcə nitqin məzmununu tutursa, bu, artıq canlı da- nışıq olmadığı kimi, həvəslə dinləmə də deyil, məcburiyyət
127 üzündən oturub qalmaq, yazılı nitqi gözlə oxumaq prosesinə bənzər bir şeydir. Oxucu yazıda müəllifin monoloqonu oxuyub onun keçirdiyi hissləri duymağa, edə biləcəyi pantomim hərə- kətləri özünün düşündüyü, anladığı şəkildə təsəvvür edir ki, bu da artıq şifahi nitqlə yox, yazılı nitqlə bağlı xüsusiyyətdir. Şifahi nitqin xüsusiyyətlərini belə qruplaşdırırlar: 1) Şifahi nitq söylənilir və eşidilir; 2) Şifahi nitqdə dinləyicilərin kimliyi nəzərə alınmaqla dilin leksikasından hamıya aydın, ümumişlək sözlərə üstünlük verilir. Bu nitq ailə-məişət üslubundakı nitq- dən yalnız məzmununa görə fərqlənir; 3) Şifahi nitqdə cüm- lələr, əsasən, qısa və sadə olur, yarımçıq və elliptik, yaxud söz- cümlələr, qısa replikalar üstün yer tutur; 4) Şifahi nitqdə danışıq dilinin xüsusiyyətləri gözlənilir; 5) Şifahi nitqdə intonasiya, avazlanma, fasilə, vurğu və s. kimi vasitələrdən geniş istifadə olunur; 6) Tələb olunan məqamlarda mimika və jestikulyasiyaya yer verilir; 7) Şifahi nitq axını sürətli olur (35, səh.43). Danışılan mövzudan, şəraitdən, nitqin məqsədindən, danışanın yaşından, tutduğu vəzifədən, mövzunun məcburi və məsləhət xarakterli olmasından asılı olaraq danışığın sürəti, söz işlətmə tempi, intensivlik, fasilə həmişə gözlənilir. Şifahi nitqin ən ümdə xüsusiyyəti ailə-məişət üslubundan fərqli olaraq, müəyyən məsələ haqqında xüsusi hazırlaşmadan sərbəst danışmaqdır. Əlbəttə, qeydsiz-filansız müəyyən məsələ barəsində nitq söyləmək, çıxış etmək böyük hünər, istedad tələb etməsə də, daışanın anlama, nəticə çıxarma, məsələnin mahiyyətinə uyğun danışıq bacarığı olmalıdır. ÇalıĢma. Suallara cavab verin: 1. Mədəniyyət və nitq mədəniyyəti terminlərini necə başa düşürsünüz? 2. Düzgün nitq nədir? Hansı nitq forması düzgün hesab olunur? 3. Kim öz fikrini elmi və məntiqi cəhətdən düzgün qura bilir? 4. Dəqiq nitq dedikdə nə başa düşülür? Kimin nitqi dəqiq olur?
128 5. Savadlı yazmaq şifahi, yoxsa yazılı nitq mədəniyyəti ilə bağlıdır? ÇalıĢma. Şifahi xalq ədəbiyyatının lirik janrına aid nü- munələri oxuyun, onların özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyət- lərini göstərin: a) Cütçülüklə, əkinçiliklə bağlı olan holavar:
Çıxar gün qızaranda.
Xodaq murada çatar, Kəlindən bar alanda.
b) Qoyunçuluqla bağlı yaranan sayaçı sözləri:
Nənəm, a narış qoyun, Yunu bir qarış qoyun.
Bulamanı bol eylə, Çobanla barış qoyun.
Nənəm, a nazlı qoyun. Qırqovul gözlü qoyun. Pendiri kəsmə-kəsmə, Qatığı üzlü qoyun.
c) İnsanların məişəti və dünyagörüşü ilə bağlı mərasim nəğmələri:
Gün getdi su içməyə, Qırmızı don biçməyə. Gün özünü yetirəcək, Qarı yerdən götürəcək, Keçəl qızı ötürəcək, Saçlı qızı gətirəcək.
*** Su gəley lülə-lülə, Yar gəley gülə-gülə. Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|