1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)

 

 

114 

münasibliyini  şərtləndirən  amillər  içərisində  aşağıdakılar  daha 

önəmlidir:  1)  Mövzunun  (fikrin)  məzmununa  uyğun  dil  mate-

rialının  seçilməsi;  2)  Dil  vasitələrinin  nitqin  məqam  və  şərai-

tinə uyğunluğu; 3) Nitq üslubundan asılı olaraq dil vasitələrinin 

məqsədəuyğunluğu;  4)  Dil  materialının  natiqin  şəxsiyyətinə, 

yaşına,  savadına,  dünyagörüşünə,  sənətinə  uyğunluğu.  Nitq 

prosesində  kimin  kimlə,  hansı  şəraitdə  (təklikdə,  yoxsa  audi-

toriya qarşısında, ya da ekran və ya efir vasitəsilə) informasiya 

mübadiləsi  aparması  gözlənilməli,  nitqin  məzmunu,  məqsədi, 

istiqaməti  aydın  olmalı,  natiqin  (müəllimin,  lektorun,  müha-

zirəçi,  məruzəçi  və  ya  çıxış  edənin) nəzəri və  praktik hazırlığı 

iştirak edənlərin, dinləyən və ya oxuyanların marağı dairəsində 

olmalıdır.  İctimai  yerlərdə  dövlət  əleyhinə  müəyyən  sirləri 

danışmaq,  dövlət  kəşfiyyat  işlərindəki  müəyyən  məlumatları 

açıqlamaq olmaz. Hərbi hissələrin nömrəsini,  yerini bildirmək 

də  bu  qəbildəndir.  Buna  görə  də  "N"  hərfi  ilə  hissəyə  işarə 

edilir.  Yaxud,  danışıqda  əxlaq  normalarına  görə  heç  kəs  öz 

arvadının  adını  yad  kişilər  arasında  çağırmır.  Ümumiyyətlə, 

azərbaycanlılar qadın-qız adlarını məclislərdə, ictimai yerlərdə 

kişilər arasında  çəkməyi düzgün saymırlar. Cavan gəlin və  ya 

ər  hətta  valideynlərinin  yanında  belə  "mənim  arvadım",  "mə-

nim ərim" ifadələrini işlətmir, başqalarının  yanında isə onların 

adlarını  çəkməyi  əxlaq  qaydalarına  görə  münasib  görmürlər. 

Dilçilikdə buna  tabu  deyilir. Elə bu səbəbdən A.Bakıxanovun 

"Kitabi-Əsgəriyyə"  əsərində,  Ə.Haqverdiyevin  "Xəyalat"  pye-

sində,  A.Şaiqin  "Məktub  yetişmədi"  hekayəsində  qadın  obrazı 

verilməmiş,  qadın  adı  çəkilməmişdir.  Keçmiş  əxlaq  norma-

larına görə kişi arvadının adını böyüklərinin yanında deyə bil-

məzdi, "uşaqların anası" və  ya "filankəsin qızı" (əgər tanınmış 

kişinin qızı idisə) deyə işarə edərdi. Bu hal başqa xalqlar üçün 

xarakterik  deyil.  Ruslar  "maya  jena",  fransızlar  "ma  fam"  de-

məkdən nəinki çəkinmirlər, əksinə, qürur duyurlar.  

Yaxşı danışmaq, sərt mənanı yumşaltmaq üçün evfemizm-

lərdən  də  istifadə  olunur.  "Yox"  əvəzinə  "xeyr";  "yalandır" 

---

 

 

115 

əvəzinə  "doğru  deyil",  "həqiqətə  uyğun  deyil";  "xoş  getdin" 

əvəzinə  "xoş  gəldin";  "demək"  əvəzinə  "buyurmaq";  "ölmək" 

əvəzinə "rəhmətə getmək", "ömrünü bağışlamaq" və s. kimi si-

nonim  söz  və  ifadələri  işlətməyə  üstünlük  verilir.  Nitqin  mü-

nasibliyi üçün formaca eyni, məzmunca müxtəlif olan sözlərə - 

omonimlərə yazılı nitqdə geniş yer ayrılır. Çünki şifahi nitqdə 

sözün  mənasına  daha  çox  fikir  verildiyi  halda  yazılı  nitq  həm 

forma, həm  də  məzmun  cəhətdən münasib  və  dəqiq  olmalıdır. 

Yazılışına  görə  müxtəlif,  səslənməyə  görə  eyni  olan  sözlər  - 

omofonlar  nitq  prosesində  səslərin  təhrifi  ilə  meydana  çıxır. 

Məsələn: Külək qapını aşdı (açdı) - O, baryeri aşdı. Şeirdə belə 

sözlər  ritm  və  qafiyə  xatirinə  omofon  şəklinə  salınır.  Aşıq 

şeirinin təcnis janrında qafiyələr cinas sözlər üzərində qurulur: 

 

Mən qurban eylərəm yara canımı, 

Götürüb doğraya, yara canımı. 

Alıb təpə-dırnaq yara canımı, 

Bilmirəm dərmanım, ay ana, ana. (A.Ələsgər) 

 

Şair "yara"  sözlərini cinas məqamında işlətmişdir. Birinci 

"yar" ismi  yönlük halda, ikinci "yarmaq" felinin arzu forması, 

üçüncü isə "əzik, xəstəlik" mənasında olan "yara" sözüdür. Be-

lə omofonlar həm fonetik-üslubi, həm də semantik- məntiqi cə-

hətdən fikri qüvvətləndirməyə xidmət edir. Dildə yazılışı eyni, 

səslənməsi müxtəlif olan sözlərə – omoqraflara isə həm yazılı, 

həm də şifahi nitqdə çox rast gəlirik: gəlin (isim) - gəlin (felin 

əmr  forması),  açar  (isim)-  açar  (felin  qeyri-qəti  gələcək  za-

manı),  bağlar  (isim,  cəm  halda)-  bağlar  (bağlamaq  feli  qeyri-

qəti  gələcək  zamanda)  və  s.  Belə  sözlər  mənasına,  vurğunun 

yerinə görə bir-birindən fərqlənir. Dildə mənanı daha dəqiq ifa-

də etmək baxımından sinonimlərin də rolu böyükdür. Müxtəlif 

məna  çalarlıqlarına  malik  anlayışları  bildirən  sinonimlər  ifadə 

formasına  görə  fərqlidir.  Ağ  eləmək  -  ağ  yalan  danıĢmaq, 

əyləĢmək -oturmaq, dinləmək-eĢitmək- qulaq asmaq, yaĢlı-

---

 

 

116 

qoca-ağsaqqal,  qaçmaq-yüyürmək,  ölmək-gözlərini  əbədi 

yummaq-dünyasını  dəyiĢmək-dünyadan köçmək  və  s.  sino-

nimlər nitqdə danışıq şəraitindən, işlənmə məqamından, üslubi 

və subyektiv münasibətindən asılı olaraq danışanın və ya yaza-

nın fikrinə uyğun şəkildə öz ifadəsini tapır. 

NĠTQĠN  RABĠTƏLĠYĠ.  Nitq  prosesində  əgər  sözlər 

yerli-yerindədirsə,  cümlələr  düzgün  qurulmuşsa,  mövzu  rabi-

təli,  əlaqəli  şəkildə  şərh  olunursa,  deməli,  informasiya  verən 

ifadə  etdiyi  fikri  yaxşı  bilir,  onun  mahiyyətini  hərtərəfli  dərk 

edir.  Belə  vaxt  hadisənin,  faktın  izah  olunma  ardıcıllığı  mən-

tiqə  əsaslanır.  ümumiyyətlə,  ardıcıllıqla  şərh  olunan  material 

yaxşı  anlaşılır,  mənimsənilir.  Bunun  üçün  materialın  əsas  və 

ikinci dərəcəli məsələləri bir-birindən ustalıqla ayrılmalı, ikinci 

dərəcəlilərin  üzərində  çox  durmayıb  əsas  məsələnin  izahına 

keçmək vacibdir. Natiq əsas məsələnin üzərində xüsusi dayan-

maqla  onun  mahiyyətini  öz  sözləri,  düşüncəsi  və  üslubu  ilə 

rabitəli ifadə etməlidir. 

NĠTQĠN ORĠJĠNALLIĞI. Özünəməxsusluğu ilə seçilən, 

bir sıra məziyyətləri ilə fərqlənən nitq orijinal sayılır. Təbii ki, 

belə nitq bir konfransda, iclasda, toplantıda yalnız bir və ya iki 

nəfərdə alına bilər. Nitqin orijinallığı özünü nədə göstərir? 

1)  Şifahi  nitqdə  başqalarından  seçilən  fərdi,  bəzi  hallarda 

tələffüz  tərzində.  Natiq  cümlələrdəki  ayrı-ayrı  sözləri,  məqa-

mında ayrı-ayrı hecaları, məntiqi vurğunu çox aydın diksiya ilə 

tələffüz edir, söz və qrammatik formalarda orfoepik  normaları 

tam gözləyir, ucadan, lakin aramla, tələsmədən danışır, intona-

siya  çalarlarından,  sözlərin  avazlanmasından  məzmuna  uyğun 

bacarıqla bəhrələnir. 

2)  Mövzu  ilə  əlaqədar  sitatlardan,  poetik-üslubi  ifadələr-

dən,  aforizmlərdən,  atalar  sözləri,  zərb-məsəllərdən  bacarıqla 

istifadə olunmasında. Natiq fikirlərini aydın, ifadəli və maraqlı 

çatdırmaq üçün az işlədilən, lakin münasib formalardan yarar-

lanmaqla nitqini orijinal qurur. Bu zaman mühazirə, məruzə və 

ya  çıxışda  mövzunun  aktuallığı  nəzərə  tez  çarpır,  mövzunun 

---