1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÇalıĢma.
- NĠTQĠN MƏNTĠQLĠYĠ.
- NĠTQĠN AHƏNGDARLIĞI.
- NĠTQĠN ZƏNGĠNLĠYĠ.
117 məzmunu bütün təfərrüatı ilə izaha cəlb olunur, axırda da nə- ticə çıxarılmaqla deyilənlər yekunlaşdırılır. Əlbəttə, mövzunun aktuallığını ön plana çəkməmişdən natiq öz dediklərinə diqqəti cəlb etmək məqsədilə bir atalar sözünü, məşhur bir şairdən bir beyt və ya bir misra şeir deyə bilər, yaxud mövzu ilə bağlı bir görkəmli tarixi şəxsiyyətdən, dövlət xadimindən bir sitat gə- tirməklə fikrini əsaslandıra bilər. Bədii təsvir vasitələri də nit- qin orijinallığını təmin etməyə yönəldilə bilər. Əlbəttə, bu hal natiqin savad və bacarığından, aldığı ixtisasdan, bədii sözün sirlərinə bələdliyindən asılıdır. Bədii əsərləri müntəzəm mü- taliə edən, şair, yazıçı və ya söz ustalarının dilində səslənən aforizm və hikmətli sözləri öyrənib yaxşı mənimsəmiş şəxslər obrazlığa xidmət edən bədii təsvir vasitələrinə (ritorik suallara, məcazi mənada işlədilən metafora, metonimiya, sinekdoxa, anafora, epifora və s. kimi təsirli və obrazlı ifadələrə) geniş yer verməklə öz nitqini bədii, daha yararlı və münasib edən orijinal üsullarla gözəlləşdirə bilir.
1. Dəqiqlik hansı üslubun (bədii, publisistik, elmi, işgüzar və ya ailə-məişət) səciyyəvi xüsusiyyətidir? 2. Sözləri düzgün tələffüz etmək nəyin göstəricisidir? 3. Düzgün olmayan tələffüzün sözün mənasını dəyişdirdi- yini xatırlayaraq bir neçə nümunə göstərin. 4. Hansı nitq forması düzün hesab olunur? 5. Hansı nitq təmiz hesab edilir? 6. Nitqin təmizliyinin pozulmasına gətirib çıxaran səbəblər hansılardır? 7. Bədii əsərlərdə dialekt sözlərinə nə vaxt yer verilir? Bəs hansı məqamlarda dialektizmlərə yer verilməsi məqbul sayılmır? 8. Məhəlli elementlərə, loru sözlərə, jarqonizmlərə, əcnəbi sözlərə təmiz nitqdə rast gəlmək olurmu? Əgər rast gəliriksə, belə nitqi necə adlandırırlar? 9. Nitqin aydınlığını necə başa düşürsünüz?
118 10. Nitqin münasibliyi üçün əsas şərtlər hansılardır? ÇalıĢma. Kiçik bir məqalə yazın, onun giriş, orta (əsas) hissə və sonluğunun həcm nisbətini izah edin. ÇalıĢma. Mətndəki fonetik, leksik və morfoloji dialek- tizmləri göstərin. Məhəlli xüsusiyyətlərin hansı dialektə aid olduğunu müəyyənləşdirin: … Hamı əsəbiləşmişdi, hətta cavanlardan bir neçəsinin çıxıb evlərinə getdiklərini görən Cəbo yenidən başladı və: - Ə, noldu ə? Bir kişi tapılmadı mənim maşınımı yusun? Pul verirəm da bə, müftə yumayacaq ki? -dedi. Bu sözlərdən sonra Zalı Məmmədoğlu Cəbonu nə ilə, necə vurdusa onu çul kimi yerə sərdi və dedi: - Ədə, köpəyin balası, bu kənddə səni tanımırlar kimsən? Hansını deyim ə? Niyə belə qudurdun, bala? Və Zalı Məmmədoğlu özünü dədəsinin üstünə atan Kam- ranı görən kimi: - Ədə, qoduq, apar onu əvə, ayılsın, sonra bu- raxın adam içinə. Bəsdir, adam qudurar ey, ta belə yox! İtin ba- laları, elə bilirsiniz camaatın mənliyi-filanı yoxdur? Ə, qanın da buları?! Dünənə kimi acından köpük qusurdunuz dana! Bir tikə, Allah yetirən çörəyi nə üçün adam balası kimi yemirsiniz ə, hi?
Zalı Məmmədoğlu kənddə montyor işləyirdi və ailəsini namusla dolandıran kişilərdən idi; bir tikə çörəyi o, daşdan çı- xarırdı, əlindən inni-cinni qurtarmazdı: pəncərələrə şüşə sal- maq, qapı-pəncərə qayırmaq, elektrik avadanlıqları təmirçisi, xolodilnik ustası, radiyo, televizor, bir sözlə, necə deyərlər, Zalı belə Zalı idi. (Şamil Zaman. Qarabağları tərənnüm edirəm (Bakı, 2007, səh.83).
rüst əks etdirən hökm, fikir məntiqə əsaslandığı üçün məntiqi nitq adlanır. Məntiqə əsaslanaraq mülahizə və mühakimələrini düzgün və konkret ifadə edən natiqin nitqi kommunikativ keyfiyyət kimi dəqiq olur, yəni məzmun insan təfəkkürünün məhsulu kimi meydana gəlir. Məntiqilik şifahi xalq ədəbiyyatı
119 nümunələrində - əfsanə, nağıl, qaravəlli və təmsillərdə şüurlu olaraq pozulur, söz və ifadələrin semantikası bilərəkdən şişir- dilir, ya da kiçildilir. Məs: Yeddi gün, yeddi gecə yol getdi; Koroğlu yeddi qazan plovu yedi; Qırx gün, qırx gecə yatdı; Dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi keçdi; Göydən üç alma düşdü; Uçan xalçaya mindi; Sehirli papağı geyib görün- məz oldu; Yeddi başlı əjdahanın canını aldı; Zümrüd quşunun qanadına minib qaranlıq dünyadan çıxdı və s. Məntiqilik nitqin ən mühüm keyfiyyətidir. Elmi informasiya məntiqə əsaslanır, insanlar onu dərk etməkdə çətinlik çəksələr də, fikrin düz- günlüyü və həqiqiliyi kimlərdəsə şübhə doğurmur.
ləndə onun səlisliyi, gözəlliyi, axıcılığı, rəvanlıq gözlənilməklə materialın alçaq tondan başlayaraq uca tona doğru yüksəlməsi, eyni zamanda avazın, tempin dəyişməsi, dinləyiciləri özünə cəlb etmə qabiliyyəti, dilin fonetik imkanlarından bəhrələn- məklə cümlədə eyni köklü üzvlərin ardıcıl sıralanması və sadə fikirlərin mürəkkəbə doğru faktlar və rəqəmlərlə ahəngdar ve- rilməsi nəzərdə tutulur. NĠTQĠN ZƏNGĠNLĠYĠ. Zəngin söz ehtiyatına malik natiq yalnız dilin incəliklərinə bələdlik nəticəsində öz nitqini rənga- rəng qura bilir. Nitqin zənginliyinin başlıca amili onda dil vahidlərinin təkcə çoxluğu deyil, rəngarəngliyidir. Natiq öz fikir- lərini daha münasib sözlərdən – sinonimlərdən, antonimlərdən, frazeoloji birləşmələrdən, ibarələrdən, məcazların müxtəlif növlərindən istifadə hesabına nitqini maraqlı qurur, onların asan dərk edilməsi ilə dinləyicilərə xoş təsir bağışlayır. Deməli, nitqin zənginliyi dilin ifadə və təsvir vasitələri hesabına başa gəlir. Nitqin zənginliyi dil strukturundan, xüsusən aktiv söz ehtiyatının kəmiyyət və keyfiyyətindən asılı olan məsələdir. Nitqin zənginliyi bütün üslublar üçün vacib olsa da, bədii üslubda o daha yüksək, elmi və publisistik üslublarda nisbətən aşağıdır. Səbəbi də onunla izah edilir ki, bədii əsərlərdə yazıçının dilin bütün laylarında işlənən sözlərdən istifadə etmək hüququ var,
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|