1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AĢıq yaradıcılığı
134 Nağılların başlanğıcı “Badi-badi giriftar, hamam hamam içində, xəlbir saman içində, dəvə dəlləklik eylər, köhnə hamam içində; Qarışqa şıllaq atdı, dəvənin budu batdı; Hamamçının tası yox, baltaçının baltası yox, orda bir tazı gördüm, onun da xaltası yox; Biri var idi, biri yox idi, Allahdan başqa heç kim yox idi”.... Nağılların sonluğu: “Onlar keflə-damaqla gün keçirdilər, dövran sürdülər, sizin də kefiniz çağ olsun, oğul-qızınız sağ olsun”. “Göydən üç alma düşdü: biri mənim, biri özümün, biri də nağıl deyənin: siz deyin, insafla böldüm ya yox?..... Dastanlar əsasən qəhrəmanlıq və məhəbbət mövzusunda olur. Qəhrəmanlıq dastanlarına “Dədə-Qorqud”, “Koroğlu”, “Qaçaq Nəbi”; məhəbbət dastanlarına “Şah İsmayıl”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib və Şahsənəm”, “Abbas və Gülgəz”, “Tahir və Zöhrə”, “Novruz və Qəndab” və s. aiddir.
yazılı ədəbiyyatla birləşdirən janrdır. Aşıq yaradıcılığının qoş- ma, gəraylı, təcnis, dodaqdəyməz, dildönməz, divani, cığalı təcnis və s. kimi müxtəlif janrları vardır. Ustad – yaradıcı aşıqlar – Aşıq Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, Aşıq Pənah və başqaları qoşma janrından sənətkarlıqla yararlanmışlar. Qoşmaların mövzuları məhəbbət və təbiət mənzərələrinin təsviri və tərən- nümüdür. İctimai-siyasi və məişət mövzularını əhatə edən qoşmalarda ictimai ədalətsizliyə qarşı etiraz, əxlaqi-tərbiyəvi fikirlərin təbliği əsas yer tutur (M.Nağısoylu, R.Quliyev. Ədə- biyyat, Bakı, 2001, səh. 6-16).
Ay həzarət, bir zəmanə gəlibdir, Ala qarğa şux tərlanı bəyənməz, Oğullar atanı, qızlar ananı, Gəlinlər də qaynananı bəyənməz.
Adam var, dəstinə verəsən güllər, Adam var, gözünə çəkəsən millər.
135 Tufarqanlı Abbas, başına küllər, Nə günə qalıbsa qarı bəyənməz (Aşıq Abbas Tufarqanlı) *** Tərlansan, ovlatma sarı, dur gedək, Bu sınıq könlümü sarı, dur gedək. Ələsgərəm, bizə sarı dur gedək, Bu dərdimi eyləyibsən, Narın, üz. *** “Can” deməklə candan can əskik olmaz, Məhəbbət artırar, mehriban eylər. Çor deməyin nəfi nədir dünyada, Abad könülləri pərişan eylər. (Aşıq Ələsgər)
Qədim dövrlərdə “ozan”, “dədə”, “yanşaq” kimi adlanan aşıqlar öz yaradıcılıqlarında musiqini, rəqsi və sözü – şeiri bir- ləşdirən el sənətkarları şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin – nağılların, dastanların ifaçısı, söyləyəni və yayanı kimi tanın- mışlar. Lakin onların içərisində yaradıcı ustad aşıqlar da var ki, onlar yeni-yeni havalar yaratmış, söz qoşmuş, xalqımızın toy- bayramını, şadlıq məclislərini öz mahnıları ilə rövnəqləndir- mişlər. Aşıq yaradıcılığı daha çox yazılı ədəbiyyatla bağlıdır.
Nitqin ikinci əsas forması yazılı nitqdir. Yazılı nitq hərflər və durğu işarələri ilə (nöqtə, vergül, nida və sual işarələri, iki nöqtə, nöqtəli vergül və s.) düzəlir. Yazılı nitq şifahi nitqin əsa- sında, əlifbanın meydana gəlməsindən sonra yaranmışdır. Nit- qin şifahi və yazılı qollarının inkişafı və formalaşması ümum- xalq danışıq dili normalarının sabitləşməsi əsasında baş verir. Şifahi nitqdə sözlərin düzgün tələffüzü, vurğunun dəqiq mü- əyyənləşməsi əsasdırsa, yazılı nitqdə leksik və qrammatik nor-
136 malara ciddi əməl olunması başlıca şərtdir. Elmi, texniki, siyasi və s. sahələrə aid yazılı nitqdə terminlərə geniş yer verilir. Ya- zılı nitq ədəbi dilin əsasında formalaşdığından orfoqrafik, leksik və qrammatik normalara uyğun qurulur, əhəmiyyətli yazılı məlumatlar saxlanılır və gələcək nəsillərə ötürülür. Yazılı ədəbi dilimizin ilk nümunələri bədii əsərlərlə həyata vəsiqə almışdır. Yazılı nitq bilavasitə, əlifbamızın meydana gəlməsindən sonrakı dövrə aiddir, yazı mədəniyyəti ilə bağlı- dır. Nəzmlə, çox sonralar nəsrlə yazılmış bədii əsərlər, dövlət sənədləri, dövlət başçılarının məktubları, qəzet və jurnallar, el- mi və publisistik yazılar, kitablar, müxtəlif məzmunlu elan və plakatlar yazılı ədəbi dil nümunələridir. Savadlı və mədəni yazılar yazılı nitq mədəniyyətinin təməlidir. Yazı mədəniyyəti nitq mədəniyyəti və ədəbi dil normaları ilə sıx bağlıdır. Burada ədəbi dilimizin bütün üslubları təmsil olunur. Yazılı ədəbi dil əsasən, orfoqrafik normalar əsasında səlisləşir, rəvanlaşır. Şifa- hi ədəbi dil isə orfoepik normalarla tənzimlənir. Şifahi nitqlə yazılı nitqin fərqli cəhətlərini belə xarakterizə etmək olar: 1) Şifahi nitq səslənmə və dinlənilmə üçün olduğun- dan ani şəkildə söylənilir və bitir, ona yenidən o formada qa- yıtmaq olmur, həm də təkrarçılıq heç vaxt yaxşı hal kimi qiy- mətləndirilmir. Yazılı nitq isə müəyyən vaxt ərzində (saat, gün və ya ay, ola bilsin ki, bir neçə il –məs.; Firdövsi “Şahnamə” əsərinin üzərində bütün ömrü boyu işləmişdir; Səməd Vurğun “Komsomol” poemasını 2 mərhələdə - keçən əsrin 30-40-cı illə- rində yazmış, lakin nəzərdə tutduğunu tamamlaya bilməmişdir; S.Rəhimov “Şamo” romanı üzərində 50 il çalışmışdır və s.) dü- şünülərək, yazı sürəti ilə icra edilir, yəni sonralar oxunmaq üçün yazılır və saxlanılır; 2. Şifahi nitqə düzəliş aparmaq olmur, səhv deyilmiş bir cümləyə bir an keçmiş qayıtmaq təsadüfi hallarda mümkündür. Yazılı nitq üzərində isə düzəliş aparıla bilir, nəşrə təqdim edilənə qədər yazanın istənilən düzəlişi aparmağa ixtiyarı vardır. Əsərin sonrakı nəşrlərində də o bu hüququ özündə saxlayır. Məs: S.Rəhimov “Şamo” romanı, İ.Hüseynov (Müğan- Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|