1-bilet shayboniylar davlatining tashkil topishi

3.
 
Yusuf Xos Hojib hayoti va faoliyati. 
Yusuf Xos Hojib 
(Bolasogʻuniy)
Ilk turk dostonnavisi 
Bolasogʻunda
tugʻilgan, qoraxoniylar saroyida xizmat qilgan. Hijriy 462 (m.1069
-70)da yozib 
tugallangan «Qutadgʻu bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») 
asari qoraxoniylar 
davlatining mustahkam qaror topishiga xizmat qilgan nizomnomadir. Uch nusxasi 
(Vena, Qohira va Namangan) mavjud. Nisbatan toʻligʻi Namangan nusxasi boʻlib,
1923 yili Fitrat tomonidan qoʻlga kiritilgan, u OʻR FA ShI da saqlanadi. 6329
baytdan iborat, masnaviy 
(yaʼni
aruzning 
«mutaqoribi
musammani 
mahzuf»)
vaznida yozilgan. Yusuf Xos Hojib (asl ismi Yusuf) (taxminan 1020/21, 
Bolosogʻun
—
?) 
—
turkigoʻy
shoir, mutafakkir, davlat arbobi. 
"Qutadgʻu
bilig" dostoni 
muallifi. Uning hayoti va faoliyati haqida 
maʼlumotlar
beruvchi yagona manba ham 
"Qutadgʻu bilig" kitobidir. Ushbu kitobga koʻra, u zamonasining barcha asosiy
ilmlarini atroflicha oʻrgangan, arab va fors tillarini mukammal bilgan. Mahmud
Koshgʻariy kabi turkiy tilning mavqeini oshirish, uning madaniyadabiy hayotdan
oʻziga
munosib 
oʻrin egallashi
uchun kurashgan. 
20-
 
BILET 
1.
 
G‘aznaviylar
 davlati paydo 
bo‘lishi.
 
Gʻaznavilar
davlati 
–
Xuroson, Shimoliy Hindiston hamda qisman Movarounnahrda 
(X-XII asrlarda) yashagan turkiy davlat. 
Gʻaznaviylar davlatiga Alpteginning gʻulomi va kuyovi Sabuktegin asos solgan.
Davlat nomi saltanatning poytaxti 
Gʻazna
shahri nomidan olingan. Turkiy 
gʻulomlar
xizmatlari evaziga somoniylardan Xuroson va 
Afgʻonistonning
turli viloyatlari 
(Gʻazna, Kobul va boshqalar) ni boshqarish huquqini olganlar. Sabuktegin Gʻazna
viloyatining noibi va 
qoʻshin
amiri qilib tayinlangach (977), u bu mulklarni mustaqil 
boshqarishga kirishgan. 994
–
995 yillarda Xurosonda 
boʻlib
oʻtgan
2 jangda 
somoniylar amiri Nuh ibn Mansur va noib Sabuktegin boshchiligidagi birlashgan 
qoʻshin
isyon 
koʻtargan
turk sarkardalari Abu Achi Simjuriy (Abulhasan 
Simjuriynint 
oʻgʻli)
va Foyiq 
qoʻshinlarini
tor-mor keltirish jarayonida 
Sabukteginning siyosiy nufuzi yanada ortadi. 
Gʻ.d
ning eng kuchaygan davri amir Sabuktegin, ayniqsa, sulton Mahmud 
Gʻaznaviy
hukmronligi yillariga 
toʻgʻri
keladi. 11-asr boshlariga kelganda Musulmon 
Sharqining eng qudratli davlatlaridan biriga aylangan 
Gʻaznaviylar
davlatining 
chegaralari gʻa
rbda Ray va Isfahon shaharlari, Kaspiy dengizi hamda shim.-
gʻarbda
Xorazm va Orol dengizigacha 
choʻzilgan,
sharqda esa Shim. Hindistonning 
kattagina qis-mini 
oʻz ichiga
olgan va jan.da Balu-jistongacha yetgan edi. Mahmud 

---

Gʻaznaviy
somoniylar sulolasi barham topgach, ularning Xurosondagi butun 
hududini, keyinchalik Xorazm davlatini (1017) ham oʻz saltanati tarkibiga qoʻshib
olgan. Biroq Janubiy Toxariston (hozirgi Shim. Afgʻoniston)dan tashqari Shimoliy
Toxariston (hozirgi Surxondaryo viloyati va Janubiy Tojikiston) hududini ham 
egallash uchun gʻaznaviylar kurash boshlaganlarida qoraxoniylar bilan ularning
manfaatlari oʻzaro toʻqnashdi. Keskin kurashlar natijasida Chagʻoniyon va Termiz
gʻaznaviylarga boʻysundirilgan. Gʻaznaviylar bilan qoraxoniylar davlati oʻrtasidagi
chegara Amudaryo deb eʼtirof qilingan. 1024–
1025-
yillarda Mahmud Gʻaznaviy
Termiz yaqinida Amudaryoni kechib oʻtib, temir darvoza (Temir qopqa) orqali
Sugʻdga hujum qilgan va Samarqandgacha borgan. Bu harbiy yur
ishlar natijasida 
Omul (Chorjo'y)gacha 
boʻlgan
viloyatlar qoraxoniylar hukmronligidan chiqib, 
gʻaznaviylar
taʼsiriga
oʻtgan.
Bu davrda 
Gʻaznaviylar
davlati Sharqdagi yirik 
musulmon davlatiga aylangan edi. Biroq, Mahmud 
Gʻaznaviyning
oʻgʻli
va valiahdi 
Masʼud Gʻaznaviy hukmronligi davrida (1030–1041) Gʻaznaviylar davlati oʻz qoʻl
ostidagi hududlarni birin-ketin 
qoʻldan
chiqarib, asta-sekin tanazzulga yuz tuta 
boshladi. 
Gʻaznaviylar
davlati tarkibidan 1-
boʻlib
Xorazm ajralib chiqdi. 
Gʻaznaviylarn
ing 
xorazmdagi noibi Oltintosh vafot etgach (1032), uning oʻgʻli Horun gʻaznaviylarga
qarshi isyon koʻtardi (1034). U saljuqiylar va qoraxoniylar bilan doʻstona aloqa
oʻrnatib,
Xorazmni 
gʻaznaviylardan
mustaqil deb 
eʼlon
qilgan. Bu paytda 
qoraxoniylar va g
ʻaznaviylar oʻrtasida Chagʻoniyon, Xuttalon, Termizni egallash
uchun yana keskin kurash boshlangan.