1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

Havo almashish ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar Ψ burchagining turli qiymatlaridagi miqdori, gradus
5	10	15	15<
To‘siqlanish darajasi	0,09	0,18	0,27	0,27
Shamol kuchining kamayish darajasi	0,1	0,2	0,3	Teskari oqim hosil bo‘ladi

Karyer yer yuzi relyefi qancha murakkab bo‘lsa (baland­ pastliklar ko‘p bo‘lib, ularning balanligi katta bo‘lsa), karyerda havo almashishi darajasiga salbiy ta’siri ham shuncha katta bo‘ladi. Bunday sharoitda havo oqimi tozalanmasdan karyer ichida aylanib qoladi. Bu holat Ψ burchagi qiymati 20–25° ga teng bo‘lganda sodir bo‘lishi mumkin.

Karyerga kirib keladigan havoning yaxshi tozalanishiga karyer hududida quyuq joylashgan o‘simliklar qulay sharoit yaratib beradi. Karyerlarni resirkulatsion sxemada shamollatish usuli qo‘llani­ shini shamol ta’siri samaradorligi va mahalliy shamollatish ventila­
torlari (MSHV) belgilab beradi.

1. Karyerda sun’iy havo almashtirish vositalarini hisoblash

Karyer atmosferasi changlanganlik darajasi xavfsizlik qoidalari normalari (talablari) ga to‘g‘ri kelmasa, u holda ish joylarini mahal­ liy shamollatish ventilatorlari bilan sun’iy shamollatiladi va shamol­ latish ventilatorlari uchun zaruriy havo miqdori quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

bunda V_k
Q  0, 08 ^Vk (H lg y 1)

,
t

• 
  havo bilan to‘lgan karyerning hajmi, m³; t – shamollatish
  

vaqti, t = 30 min; y – changlangan karyer havosining siyraklashish darajasi:
_{y } ^Cmax _,
C_g

bunda C_max – shamol oqimi maksimal bo‘lgandagi karyer havosining changlanganligi; С_g – havoning ruxsat etilgan changlanishi.
Bir vaqtda parallel ishlaydigan mahalliy shamollatish ventilator­
larining soni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

,

bunda R₀ – ventilatordan chiqayotgan erkin struyaning radiusi; V_b – ventilatordan chiqayotgan havoning tezligi; V_o‘r – belgilangan joydagi, masalan, karyer tubidagi havo oqimi tezligi, V_o‘r = 0,5 m/s.

Ventilatordan l masofadagi struya radiusini quyidagi ifoda
orqali aniqlash mumkin:
R = 3,4 · a · l + R₀ ,
bunda a – erkin struyaning struktura koeffitsiyenti, a = 0,07 ÷ 0,08. Tanlab olingan parrakli tipdagi ventilatorning ishchi parragi tortish kuchi (m/s) va parrak diametri quyidagi ifodalar orqali aniqlanadi:
Parrakning tortish kuchi

Q  C_T
 ^{ (wr)}2   r ² ,
2

bunda C_T – tortish koeffitsiyenti; ρ – havo zichligi; wr – parrakning aylanish tezligi; π · r² – parrak havosining o‘tish maydoni.
Parrak diametri
_{3 Q}2
g  N_B
bunda N_B – dvigatelning belgilangan quvvati; g – koeffitsiyent,
g  20, 6 ³  _.
Sun’iy havo almashtirishning bir qator vositalari adiabatik haro­ rat gradiyenti o‘zgarishiga, ya’ni karyer chuqurlashib borgan sari havo harorati oshishiga asoslangan bo‘ladi va 100 m da taxminan 3 °C ni tashkil qiladi. Umumiy ko‘rinishda harorat gradiyentini o‘zgartirish uchun zarur bo‘lgan issiqlik (yoki sovuqlik) miqdori quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlanadi:

Q V C ,
  ^ ^H
T H p t ₁₀₀
bunda V_Н – isitiladigan (yoki sovitiladigan) havo hajmi; C'_p – hajmiy issiqtalablik, C' = 0,307 kkal/m³ gradus; H – karyer chuqurligi; δ –
p t
harorat defitsiti (yetishmovchiligi).
δ_t = Δt_s – Δt_f ,
bunda Δt_s – atmosferani noturg‘un holatga keltiruvchi harorat gradiyenti, 100 m chuqurlikda 1 °C; Δt_f – harorat gradiyentining amaldagi qiymati.
Yuqoriga ko‘tariladigan havo oqimini ta’minlash uchun havo defitsiti manfiy qiymatga ega bo‘lishi, ya’ni 100 m chuqurlikda havo haroratining o‘sishi (orttirmasi) 1 °C dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Bunday sharoitda hosil qilinadigan ko‘tariluvchi havo oqimini Arximed kuchi deb ham yurtiladi.
Shunday qilib, karyerni shamollatishni yaxshilash uchun quyi­ dagi asosiy talablarni bajarish tavsiya qilinadi:

1. 
   karyer katta o‘qini shamol yo‘nalishi, shamol yo‘nalishiga to‘g‘ri bortdagi ishchi pog‘onalarga perpendikular joylashtirish;
   
2. 
   karyer borti qiyalik burchagi shamol oqimining yoyilish burchagiga yaqin bo‘lishini ta’minlash;
   

4. 
   pog‘onalarda bajariladigan kon ishlarini tabiiy havo almashishi maksimal bo‘lmagan davrlarda gazga qarshi kurashishning inver­ sion rejimini hisobga olgan holda rejalashtirish;
   
5. 
   jinslarni ikkilamchi maydalash ishlari va tashish masofasi minimal bo‘lishini ta’minlash. Bu ishlarni bajarishda mumkin qadar havoni kam changlantiradigan usul va uskunalardan foydalanish;
   
6. 
   sun’iy shamollatish vositalarini karyer geometriyasi va chang chiqaruvchi manbalarini hisobga olgan holda tanlash;
   
7. 
   havo oqimi tezligi changni karyerdan chiqarib tanlashga yetarli bo‘lgan minimal tezlikdan oshib ketmasligini (ko‘tariluvchi havo oqimi tezligi – 0,6 m/s, gorizontal havo oqimi tezligi – 0,25 m/s) ta’minlash.
   

2.