1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

17 mavzu Burg`ulash usullari
Konda burg„ilash-portlatish ishlari samaradorligiga kon jinslarining texnik xususiyatlari xarakteristkasi ta’sir etadi, bularga- tog„ jinslarining mahkamligi, qattiqligi, abrazivligi, burg„ilanuvchanligi, mustahkamligi, portlatuvchanligi, maydalanuvchanligi, darzliligi, parchanuvchanligi va boshqalardir. Tog„ jinslarining tasnifini birinchi marta 1836- yili tuzilgan bo„lib uning asosida hajm birligidagi jinsni massivdan ajratib olishga sarflanadigan porox, yondiruvchi sham va ishchi kuchni sarflanishi yotadi. Konchilik ishlarida keng qo„llanadigan tog„ jinslari tasnifi bu professor Mixayil Mixayilovich Protod’yakonov tomonidan 1910-yili ishlab chiqilgan parchalanishga oid tasnifi hisoblanadi.
2500 m/s gacha yetadi. Ushbu burg„ilash usuli bilan 10 m gacha burg„ilash mumkin.
Yumshoq tog„ jinslarini karonkalarini tig„i 90o burchak ostida bo„lishi zarur, o„rtacha mahkamligidagi tog„ jinslari Tog„ jinslar massivi orasida sun’iy ravishda silindirsimon bo„shliq hosil qilish
jarayoni burg„ilash deyiladi. Diametri 75 mm gacha, chuqurligi esa 5m gacha bo„lgan sun’iy silindrsimon burg„ilangan o„yiq shpur deb ataladi. Diametri 75mm dan katta sun'iy silindrsimon o„yiq skvajina deyiladi.
Shpur va skvajinalar burg„ilash usullari ikki ko„rinishga ega. Birinchi usulga mexanik burg„ilash kiradi, ikkinchisiga issiqlik fizikaviy usulidir (alanga purkash, termo-mexanik plazmali va elektr-termik, gidravlik usullar).
Mexanik usulda burg„ilanganda shpur yoki skvajinalar tubidagi mahkam jins mexanik kuch ta’sirida maydalab, parchalab, ilgarilab boriladi. Bunda jinslarning kristalografik strukturasi o„zgarmaydi. Ikkinchi usulda burg„i uskunasi tog„ jinsiga bevosita tegmasada tog„ jinslarining maydalanishi sodir bo„ladi.

Shpur va skvajinalarni burg‘ilash usullari
Burg„ilash jarayoni deb kavjoyda shpur yoki skvajinani hosil qilish uchun tog„ jinsini burg„ilash uskunasi bilan buzish va yemirilgan tog„ jinsini chiqarib tashlash tushuniladi.
Hozirgi vaqtda aylanma, zarb-burilma, zarb-aylanma, aylanma-zarbli, alangali, sharoshkali va aralash burg„ilash usullari keng qo„llanilmoqda.
Aylanma burg‘ilash - diametri 50 mm va uzunligi 5 metrgacha tog„ jinsining mustahkamligi f - 7 gacha bo„lganda shpurlar aylanma burg„ilanadi. Aylanma burg„ilash asosan ko„mir, slanes va tuz konlarida qo„llaniladi.
Zarbli burg‘ilash - shpurlarni zarbli burg„ilash asosan burg„ilash bolg„achalarida olib boriladi. Burg„ilash bolg„alar bir minutda 2000 martagacha zarb beradi. Qo„llanilishiga qarab bolg„alar quyidagicha bo„ladi: qo„l bolg„alari (PR - perforator ruchnoy), kalonkali (PK, KS) va teleskopik (PT). Vazniga qarab yengil - 18 kg gacha, o„rtacha -20-25 kg gacha va og„ir -30 kg dan ortiq.
Sharoshkali burg‘ilash - asosan karyerlarda keng qo„llaniladi. Burg„idagi sharlar tog„ jinsini ezib maydalab aylanma harakat natijasida burg„ilash jarayoni bajariladi. Stanok turlari SBSh-200, 250, 300, 350.
Alangali burg‘ilash- asosan tarkibida kvars bo„lgan tog„ jinslarida qo„llaniladi. Burg„ilash soplosidap otilayotgan alanga 2000 gradus atrofida bo„ladi. Alangani tezligi 2500 m/sek gacha yetadi. Ushbu burg„ilash usuli bilan 10 metrgacha burg„ilash mumkin. Burg„ilash jarayoni- bu burg„ilash usullari yordamida kavjoyda shpurlarni sun’iy o„yiq hosil qilish va o„yiqdan buzilgan tog„ jinslarini chiqarib tashlashdan iborat.
Hamma burg„ilash usullarida quyidagi asosiy jarayonlar bajariladi: burg„ilash mashinalarini ishga tayyorlash va ko„zdan kechirish, burg„ilash natijasida hosil bo„ladigan burg„ilash mahsulotlarni kavjoydan tozalash, burg„ilash shtangalarini kerakli uzunlikka yetguncha uzaytirib borish, ish tamom bo„lgandan so„ng burg„i shtangasini yig„ib olish va burg„ilab bo„lgandan so„ng burg„i uskunasini yoki mashinani shpur yoki skvajinani yangi nuqtasiga ko„chirish.
Aylanma burg‘ilash. Aylanma burg„ilash usuli shpurlarni diametri 50 mm gacha va uzunligi 5 m gacha, tog„ jinsining mahkamligi o„rtacha f - 7 bo„lganda qo„llaniladi. Bu usul bilan burg„ilashda sverlolardan foydalaniladi. Sverlolar energiya quvvatiga qarab pnevmatik, elektrli va gidravlik bo„ladi, aniqligi va qulayligi bo„yicha qo„l va kolonkali bo„ladi. Qo„lda ishlaydigan sverlolarning og„irligi shpurning diametri 50 mm gacha va uzunligi 4 m gacha, yumshoq tog„ jinslarini ya’ni f < 2 bo„lgan, zarb berish kuchi 3000 gacha va uskunalar dvigatelining quvvati 1 ^ 1,4 KV ga qarab 24 m qilib belgilangan.
Sverlolar qo„l bilan yoki yengil kalonkali, qo„lda ishlaydigan elektrosverlo ER-14d-2M, ER-18D-2M, SER-19-2M. Tog„ kon sanoatida K-1785 mm diametrli K-100 13 -105 mm diametrli, K-15 155 mm diametrli uskunalar keng tarqalgan. Bu uskunalar uch tig„li va ko„p ko„rinishdagi shakllarga ega.

Shpurlarni zarbali burg‘ilash usuli.
Shpurlarni zarbali burg„ilashda burg„ilash bolg„alaridan foydalaniladi, burg„ilash bolg„alarining bir-biridan farqi zarbaning chastotasida: oddiy chastotali minutiga 2000 tagacha; yuqori chastotali minutiga 2000 tadan ko„p, qo„llanilish usuli bo„yicha qo„l perforatori (PR), ko„tarib tashiladigan (PP) kolonnali (PK, KS) va teleskopli (PT), vazniga qarab yengil - 18kg gacha o„rta 20^25 kg gacha va og„ir 30 kg dan ortiq. Shpurni tozalash usuliga ko„ra shtangalar markaziy va yon
tomondan yuvuvchi kanavkali, kavjoyda changni so„rib oluvchi; ishchi quvvati turi bo„yicha - pnevmatik, gidravlik va elektrli bo„ladi.
Pnevmatik burg„ilash bolg„alari siqilgan havoning bosimi (5^6) 105da Pa ishlaydi shpur va skvajinalarni diametri 28-85mm va uzunligi 4-25m, jinsining mahkamligi qanday bo„lishidan qat’iy nazar skvajina yoki shpurlarni har qanday yo„nalishda burg„ilashda qo„llaniladi.
Pnevmatik burg„ilash bolg„alarning tezligi burg„ilashda havoning bosimi 5x105 Pa da tog„ jinslarining mustahkamlik koeffisient 5^20 dan 0,05-0,06 mm gacha bo„ladi.
Takomillashgan gidrozarbali mashinalar yuqoridagi mahkamlikdagi tog„ jinslarini burg„ilashda tezligi 2,5^0,8 m ga yetadi shu jumladan pnevmatik burg„ilash bolg„alariga 5-10 marotaba nisbatan yuqori mahkamlikdagi tog„ jinslarini ham burg„ilaydi.
Zarb aylanma burg‘ilash. Bu usulda asosan havo bosimida zarba berib burg„ilovchi qurilmalar hamda burg„ilash perforatorlari qo„llaniladi. Bunday burg„ilash usuli to„xtovsiz aylanib turuvchi o„qi atrofida burg„i shtangasi tog„ jinslariga zarba berib tog„ massasini yemiradi. Zarb aylanma burg„ilash usulida ishlatiladigan uskunalar diametri 85 mm 100-105 mm 155-160 mm va 160-200 mm bo„ladi. Buzuvchi tig„lar soni uch qirrali ko„rinishi va ko„p tig„li bo„ladi. Buzuvchi tig„larning joylanishi bir pog„onali, ikki pog„onali va ko„p pog„onali bo„ladi.
Sharoshkali burg‘ilash. Sharoshkali burg„ilash usulida dolota bilan zarba berish va dolota bilan aylanma zarba berish bilan burg„ilaydi. Dolotalarda tig„lar bo„lib, ular bir harakat qilish hisobiga kavjoy burg„ilanadi.
Aylanma zarb burg‘ilash. Bu usulda burg„ilash aylanib turuvchi qurilmaga maxsus uskunalar yordamida yuqori bosimda zarba beriladi. Bunda zarbalar oralig„ida burg„ilash shtangasi tig„lari jinslarni yorish hisobiga yemiriladi.
Bunday usulda burg„ilash koretkasini masofadan turib boshqariladi. O„zi
yurar pnevmog„ildirakli, ichki yonish dvigatelli mashinalar burg„i manipulyatorlar
soni bittadan- to„rttagacha bo„ladi. Quyidagi turdagi burg„ilash koretkalari keng 6 tarqalgan: BU-1, SUB-2 m, SBU-4 m, SVM-1, KBSH, BD-1 va boshqalar. KBM burg„ilash uskunasi aylanma burg„ilovchi va aylanma zarb burg„ilovchi usulda ishlatiladi.
Alangali b u r g ^ s ^ Bu usulda asosan tarkibida kvars bo„gan tog„ jinslarida qo„llaniladi. burg„ilash soplosida otilayotgan alanga 2000oC atrofida bo„ladi. Alanganing tezlig uchun 100o-110o va mahkam tog„ jinslari uchun 120o joylashgan bo„ladi. Koronka tig„lari plastinka ko„rinishidagi yuqori pishiqlikdagi qotishmadan tayyorlanadi.