1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

111
Fikrimizcə.,bu sozlərioxuduqdan sonra kurd mədəniyyətinə ləkə yaxanlar az da olsa
xəcalət hissi kecirəcəklər.Əlbətdə,əgər onlarda zərrə qədər “vicdan” və “ziyalılıq”  varsa.
Hərçənd ki, belələri özlərini millətin “vicdanlı ziyalıları” adlandırırlar.

---

112
I.V. İSLAM DİNİNİN İNKİŞAFI VƏ QORUNMASINDA
KÜRDLƏRİN TARİXİ ROLU
Yuxarıda  artıq  qeyd  edildiyi  kimi,  qədim  kürdlər  Zərdüşt  dininə (atəşpərəstliyə)
sitayiş  etmişlər.  Bu  barədə kürdlərin  tərkibindən  bəhs  edən əsərlər  yazan  tətqiqatçıların
demək  olar  ki,  hamısı  öz  fikrini  bildirmiş  və onu  da qeyd etmişlər  ki,  Zərdüştün  özü
milliyətcə kürd olmuşdur.
“Kürdlərin  mənşəyi”  adlı  dəyərli  kitabın  müəllifi İhsan  Nuri  Paşa  tarixi-coğrafi,
etnoqrafik  və leksik  fakt  və materialların  təhlili əsasında  Medlərin  (Madların,
midiyalıların)  kürdlərlə eyni  mənşəyə malik  olduğunu  sübut  etməklə yanaşı,  onların
peyğəmbəri Zərdüştün də bu xalqın övladı olması və atəşpərəstlərin əsas dini kitabı olan
“Avesta”nın  da  kürd  dilinə ən  yaxın  olan  bir  dildə yazılması  fikrini əsaslandırmağa
çalışmışdır.
Müəllif,  bu  fikrini (Zərdüştün  kürd  mənşəli  olmasını) əsaslandırmaq  üçün  yazır:
“Zərdüştün əsil adı nəisə onlar (yəni midiyalılar) ona  “Zərdüşt raspi tmə” demişlər. Bunun
mənası “Bəyaz (təmiz) soylu Zərdüşt” deməkdir. Zərdüştün millətinin dili, yəni Mad dili
ilə söylənən bu sözlər əslində bügunki Kürd dilindən fərqli deyildir. “Zər tuş ra spi tme” –
Kürd dilində “Sarı şüalı günəşin bəyaz əlaməti” şəklində izah oluna bilir:
Zərdüştlərin günəşə sitayiş etdiklərini göz önünə gətirsək, bu səbəbdən peyğəm
bərlərinə sarı şüalı günəş ləqəbi vermələri ağlabatandır” (81,93-95).
Tarixindən  yaxşı  məlumdur  ki,  Zərdüşt  dini  (atəşpərəstlik)  I  Daranın  dövründə
(e.ə.522-486)  dövlət  dini  olmuşdur.  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  Zərdüştün  vətəni
Kürdüstan ərazisində (Urmiya  gölünün  qərb  hövzəsində) yerləşir.  İhsan  Nuri  paşa  qeyd
olunan  kitabında  göstərir  ki,  Zərdüştlərin  inancına  görə Muhabad (İran  Kürdüstanındakı
Madca
(Med dili)
zər
Təş
ra
spi
tim (tmə)
Kürdcə
zər
tiş(tij)
ra (ro)
spi
tim
Farsca
Zərd
Şid (şüa)
afitab
səfid
dəstə, tim
Türkcə
sarı
ışın
günəş
bəyaz
takım,qrup,
sürü, mənsubiyyət

---

113
Mehabad  onun  adını  daşıyır) I  Zərdüşt;  odda  yandırılan  Huşəng  II  Zərdüşt;  İbrahim
peyğəmbər  isə III  Zərdüştdür.  Yuxatıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  İbrahim  peyğəmbərin  də
vətəni Urfa Kürdüstandadır (Kürdlər bu qədim şəhərə Rıha deyirlər ki, bunun da mənası
“müqəddəs ruhların yaşadığı yer deməkdir).
Atəşpərəstliyin  vətəninin  Kürdüstan  olması,  bu  dinin  qədim  Kürdlər  /Medlər
arasında  daha  geniş  yayılması  fikrini əsaslandırmaq  istəyən  İ.  N.  Paşa  və bir  çox  digər
tətqiqatçıların  arqumentlərindən  biri  də budur  ki,  İslam dinini  qəbul  etməyən  dinlərinin
bəzi  ayin  və adətlərini  icra  edirlər  (günəşə and  içmək  ölülərini  üzü  gündoğana  tərəf
basdırmaq və s.)
V.  F.  Minarskiy  və N.  Y.  Marrin  fikrinə görə Ezid (bu  sözü  çox  vaxt  səhv  olaraq
Yezid ilə eyniləşdirirlər) sözü qədim fars dilində “Allah” deməkdir (41,143;21;23) Əslində
isə bu  söz  kürd  dilində “Məni  yaradan”  deməkdir. Həm  akad.  Marr,  həm  də akad.
Minorskiy  ezidizmi  kürdlərin  bütpərəstlik  dini  hesab  edirlər  (Yenə orada).  Ezidi  dininin
banisi Şeyx Hadi hesab olunur. O, 1073 (bəzi mənbələrə görə 1078; üçüncü qrup alimlərin
fikrinə görə IX əsrdə; P. Lerxin verdiyi məlumata görə isə 1275-ci ildə) anadan olmuşdur.
Ezidlər vahid  allaha (Xwədê,  Xödê)  inanır  və belə hesab  edirlər  ki,  allahın  Yerlə başlıca
təzahürləri  günəşin  rəmzi  sayılan  Mələk  Tovus (Tovuz  quşu),  Şeyx  Hadi (peğəmbər) və
cavan adam obrazında təsvir olunan Eziddir.
P.  Lerx  bir  çox  xarici  tətqiqatçıların  fikirlərini  təhlil  edərək  göstərir  ki,  Ezidizmlə
qədim assuriyalıların  dini  arasında  sıx əlaqə mövcuddur.  Belə ki,  onlarda  qədim
assariyalılar kimi tovuz quşunu (Mələk Taus) müqəddəs sayır; günəşə və oda sitayiş edir;
bir  çox  dini  simvolları  oxşarlıq  təşkil  edir;  şir,  ilan  və balta  və s.  kimi  assuriyalıların
simvollarına hörmətlə yanaşır; kişilər və qadınlar qədim assiriyalıların bəzək əşyalarından
istifadə edir;  nəhayət,  Ezdilərin  böyük əksəriyyəti  qədim  Ninəvanın  yaxınlığında  yaşayır
və onların  müqəddəs  məbədgahı  assuriyalıların  xalq  məbədgahının  yaxınlığında yerləşir
(25,51). R.  Lerxin  bu  fikri  bir  daha  təsdiqləyir  ki,  Ezid  kürd  sözü  olan Əzdan  /  Ezdan
sözündəndir və “Məni yaradan” yəni “Böyük yaradan” (Allah) deməkdir.
Qədim  Ezdilər  Mesopotomiya  ovalığının  cənubunda  yerləşən  Laləş  ş(Assuriya
mənbələrində Laqaş) əhərində yaşayırdılar.  Həmin    şəhər  müasir  Bəsrə şəhərinin
ərazisində yerləşirdi.  Assuriyalıların  zülmünə dözməyən  Ezidilər  şimala  doğru  hərəkət
edərək Mosul yaxınlığında yeni Laləş şəhərini salaraq burada məskunlaşmışlar.
Bəs bu qədim kürdlərin  adının (Ezidi) Yəzid sözündən olan yezidlər (yəzid (yezid))
formasına  düşməsinin  səbəbi  nədir.  Tarixi  mənbələrdən,  xüsusilə, ərəb  tarixçilərinin
əsərlərindən  məlum  olur  ki, Ərəb  xilafəti  şərqə doğru  genişlənən  zaman,  konkret  olaraq,
838-ci  ildə Mosul  kürdləri (onların  xeyli  hissəsini  Ezidilər  təşkil  edirdi) Dasni  kürd

---