1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

103
kürdlərin  qədimdən  “qovənd”  mahnılarından  biri  kimi  oxuduğu  “Sare”  mahnısının  təhrif
edilmiş adıdır.
Kürd  “qovənd”i başqa qonşu xalqların (azərbaycanlı, erməni, türk və s.) yallısından
iki  cəhəti  ilə fərqlənir.  Birincisi  odur  ki  “qovənd”in  yüzdən  çox  növü  ,  daha  doğrusu  ifa
tərzi  mövcuddur. Hər  bir  “qovənd”  bir  deyil,  bir  neçə xalq  mahnısının  müşaiyəti  ilə ifa
olunur. “Qovənd” mahnılarının sayı isə minlərlədir.
“Qovənd”i  fərqləndirən  ikinci  cəhət  isə ondan  ibarətdir  ki, ən  qədim  zamanlardan
hal-hazıra  kimi  o,  musiqi  alətlərinin  müşaiyəti  altında  deyil,  xorla  ifa  olunan  yallı
mahnıları əsasında  yerinə yetirilir.  Bu  isə o  deməkdir  ki,  hələ musiqi  alətləri  kəşv
olunmamışdan əvvəl kürdlər “qovənd”i müvafiq mahnıları oxuya-oxuya ifa etmişlər.
Kürdlərin ən  geniş  yayılmış  milli  musiqi  alətlərindən  blur (tütək),  fiq, (neyə
bənzəyir), zurna, tənbur, tulumb, dihol, (nağara), ud və s. misal göstərmək olar.
Kürd  folkloru  haqqında  çoxsaylı əsərlər  müxtəlif  dillərdə mövcud  olduğu      üçün
burada yuxarıdakı qısa qeydlərlə kifayətlənirik (Bax: 129;`146-176;185;188;192).
“Kürdfobiya  ”çıların  kürd  mədəniyyətinə yaxdığı  ləkələrdən  biri  guya  bu  qədim
xalqın  yazılı ədəbiyyatının  yox  dərəcədə olmasıdır. Halbuki,  hələ VIII əsrdə kürd  yazılı
ədəbiyyatının  yarandığı  dövrdə həmin  “Kürdfobiya”çıların  mənsub  olduğu  xalqların  heç
ədəbi  dili  formalaşmamışdı.  Görkəmli  rus  alimi  V.Dittel  Qafqaza  səyahəti  zamanı
kürdlərin ədəbiyyatı ilə tanış olduqdan sonra yazırdı: “Mən heç bir halda gözləmirdim ki,
şərqşünasların az öyrəndiyi kürdlərin dili şifahi ədəbiyyatdan başqa bir qədər geniş yazılı
ədəbiyyatına da malik ola bilər.... KÜrdlərin öz ədəbiyyatı mövcuddur...... ” (177,8-9).
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  kürd  dilində ilk  yazılı ədəbiyyat  nümunəsi  VII əsrə
aid  olub,  “Kürdüstanın ərəblər  tərəfindən  dağıdılması  haqqında  ağı”  adlanır  (36,50,
184,432).    Bu  poemanın  bəzi  fraqmentləri  XX əsrin  20-ci  illərində Cənubi  Kürdüstanın
Süleymaniyyə şəhərində tapılmış  və görkəmli  kürd  alimi  Rəşid  Yasəmi  tərəfindən  çap
edilmişdir.
Poemada  Kürdüstanın  şəhərlərinin,  o  cümlədən Şəhrizorun
ərəblər  tərəfindən
talanması, atəşpərəstlərin məbədgahlarının dağıdılması təsvir olunur:
Məbədgahlar dağıdılıb, odlar söndürülüb,
Böyüklər və zəiflər qaçıb gizlənib.
Zalım ərəblər kəndləri yandırıb,

---

104
X əsrdən  başlayaraq  klassik  poeziya  nümunələri  yaradan  kürd  şairlərindən  Pire
Şariar (Şəhriyar),  Baba  Tahir  Həmədani, Əli  Tərəmahi (X-XI əsrlər), Əli  Hərizi (1009-
1079), Məlae  Cəziri (1101-1169), Fəkie  Təyran (1302-1375), Maləe  Bate (1417-1491),
Səlim  Sleman (XVII-XVIII)-və bir  çox  başqaları  orta əsrlərin  şərq ədəbiyyatı  tarixində
özlərinə möhkəm yer tutmuşlar.
Burada  bir  məsələni  də qeyd  etmək  lazımdır  ki,  orta əsrlərdə kürd  dilində yazıb
yaradan  şairlər  təkcə yuxarıda  adlarını  qeyd  etdiklərimizdən  ibarət  deyil.  Onlarla  belə
şairin həyatı və yaradıcılığı hələlik öyrənilməyib; orta əsrlər kürd ədəbiyyatı tarixində “ağ
ləkələr” çoxdur.
Orta əsrlərin  klasikkürd  şairlərindən  ikisinin  adını  xüsusi  qeyd  etmək  vacibdir.
Məlae  Cəziri  və Əhməde  Xani.  M.  Cəziri  kürd ədəbiyyatı  tarixinin  ilk ədəbi  məktəbin
yaradıcısıdır  (178,90-91). Əhmədi  Xani  özünün  yaratdığı  ölməz  “Məm  və Zin”  poeması
ilə Şərq  poeziyasının ən  parlaq  səhifələrindən  birini  yazmışdır.  Görkəmli  şərqşünas,
akademi  U.A.Orbeli (1887-1961) Ə.Xaninin  şərq ədəbiyyatı  tarixində yerini  çox  yüksək
qiymətləndirmiş,  onu  dahi  İran  şairi  Firdovsi  ilə müqayisə etmişdir:  “Şairin  xəlqiliyi
haqqında, şairin onu yetirən xalqa qovuşması barədə fikirləşərkən istər-istəməz Şərqin üç
böyük şairinin  müqayisəsi  yada  düşür..  İranlı Firdovsi, gürcü Rustaveli və kürdlərdən
başqa  hamı  tərəfindən  unudulmuş,  daha  doğrusu  kürdlərdən  başqa  heç  kimə
məlumolmayan,lakin  öz  xalqı  arasında  mübahisəsiz  “xalq  şairi”  adını  qazanmış kürd
Əhmədi Xani ” (179,57).
Görkəmli  alimin  bu  qənaətinin  doğruluğuna  sübut  üçün  qeyd  edək  ki, Ə.Xani
“Mən və Zin” poemasından başqa doğma  vətənində (Bəyazid mahalında) kürd balalarına
ana dilini öyrətmiş, bu məqsədlə “Nubar” adlı ərəbcə-kürdcə ilk  mənzum  lüğət yaratmış
kürd dilində qəzəllərdən ibarət divan, fəlsəfəyə aid bir neçə traktat yazmışdır (180,5).
Şəhrizora qədər yalnız meyitlər qalıb.
Qadınlar, qızlar əsir alınıb,
Qəhrəman kişilər qan içərisindədir.
Zərdüştün dini tərk edilib, unudulub,
Ahuramazda xalqın harayına gəlmir.

---

105
Dahi  şair  “Mən  və Zin”  poemasını  o  dövrün ənənələrinə fars  və ərəb  dilində
yazmaq  zidd  olaraq  məhz  doğma  kürd  dilində yazmış  və bunun  səbəbini  belə izah
etmişdir:
Əhməd  Xaninin  xəlqiliyini  görkəmli ədəbiyyatşünas  alim  Qasım  Qasımzadə də
çox  yüksək  qiymətləndirərək,  onun  “Məm  və Zin”  poemasını (həmin  poemanın
Azərbaycan  dilində tərcüməsinin  redaktoru  Q.  Qasımzadədir) “Xəlqiliyin  maraqlı
nümunəsi”  adlandıraraq  yazır:  İtiqlaliyyət  uğrunda  və ictimai ədalətsizliyə qarşı
mübarizədə Əhməd Xaninin adı əbəs yerə milli azadlıq hərəkatının rəmzi sayılmır. Əsərin
“Əhvalımız”  hissəsi  xalqın siyasi  manifesti təsiri  bağışlayır.  Müasir  oxucu əsərlə,  onun
müəllifi  ilə tanış  olmadan  həmin  hissəni  ayrıca  mütaliə etsəydi  bunun  düz  yüz  il əvvəl
deyil məhz bizim günlərdə xarici ölkələrdə yaşayan kürdlərin vəziyyəti haqqında yazıldığı
qənaətinə gələrdi
İçdi xam şərabdan dürrü, cövhəri,
Doğma kürd dilini-incini zəri.
Nizam intizamla sıraya düzdü,
Şair xalq yolunda cəfaya dözdü-
Deməsinlər: “Hanı kürdün qüdrəti,
Əsli, nəcabəti, mədəniyyəti?!”
(181,10)
Biri öz əliylə sərvət yaratdı,
Başqası qəsb edib dövlət yaratdı...
Məni çaşbaş salıb xuda hikməti-
Kürdün aşıb-daşır varı-dövləti,
Yaşayır asılı, yaşayır məhkum”
(182,4-5).

---