1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

101
edəndə,  yaxud,  elə həmin  ildə italyan  missioner  Maurisio  Qarzoni  Roma  şəhərində Kürd
dilinin qrammatikasını nəşr edəndə kürd xalqına qarşı inkarçılıq siyasəti yeridən ağalarının
sifarişi  ilə müstəqil  kürd  dilinin  mövcud  olmadığını,  onun  guya  “fars  dilinin  bir  ləhcəsi”
olduğunu  öz  cızma-qaralarında  “sübut”  etməyə çalışan  “Kürdfobiya”çıların  heç  babaları
da dünyaya gəlməmişdilər.
Hətta kürd dilinin ən qədim dillərdən biri olduğunun sübutu kimi Nuhun gəmisinin
Kürdüstandakı Cudi dağına bənd olmasını Xatırlatan və aşağıdakı sözləri yazan dr. Fəhmi
Şinnavi  də kürd  deyil:  “Quranın  da  zikr  etdiyi  kimi  kürdlərin mənşəyi  hz.  Nuhun
gəmisinin  Cudi  dağına  bənd  olduğu  dövrədək  uzanır: Avropa  və Asiya  dillərinin
törəndiyi dilin əsli Kürd dilidir ” (22,46).
Kürd  xalqının  milli-mənəvi  dəyərlərli  xəzinəsində heç  bir  mübahisəsiz ən  önəmli
yeri kürd folkloru tutur. Kürd dili kimi kürd folklora da özünün qədimliyi və zənginliyi ilə
seçilir.  Təsadefi  deyil  ki,  dünya  kürdşünaslarının  demək  olar  ki,  hamısı  kürd
mədəniyyətindən bəhs edərkən bu xalqın yaratdığı şifahi ədəbiyyat (foklor) nümunələrini
öz  plana  çəkmişlər.  Məsələn,  görkəmli  şərqşünas  alim,  akademik  N.Y.Marr  kürd
mədəniyyətinin  inkişafında  folklorun  rolunu  çox  yüksək  qiymətləndirərək  yazır:  “Kürd
tayfaları  tarixində
müstəqil  amil (faktor), əhəmiyyətli  ictimai-mədəni  qüvvə rolunu
oynamış  və bu  günədək  həmin  rolu  oynamaqdadırlar.  Bu  hadisənin  açarını  hər  çeydən
əvvəl zəngin  kürd  folklorunda,    kürd  rəqsləri  və mahnılarında  axtarmaq  lazımdır”
(41,23).
Akademik  V.  F.  Minorskiy  də kürd  folklorunun  zənginliyinə və Ön  Asiya  xalqları
arasında geniş təsir dairəsinə malik olduğuna diqqəti cəlb edir, fikrini əsaslandırmaq üçün
ermənilərin və aycorların kürd mahnılarını oxumasını, kürd nağıllarından istifadəsini misal
göstərir  (21,13).  Daha  sonra  müəllif  yazır:  “Kürdlərin  olduqca  zəngin  xalq ədəbiyyatı:
saysız-hesabsız  nağıllar,  xalq  rəvayətləri,  mahnıları    mövcuddur”  (Yenə orada  116).
Görkəmli alim M. Vaqner isə kürd mahnılarının Ön Asiyada geniş yayıldığını, onların bir
qisminin türk dilinə tərcümə olunduğunu qeyd edir (183,255).
Kürdlərin zəngin folklor mədəniyyətinə malik olmasını, hətta, özlərindən başqa heç
bir  xalqı  tərifləməyən  ermənilərin  tanınmış  şairi  X.Abovyan  da  etiraf  edir:  “Kürd  xalq
poeziyası valehedici addımlar atmış və yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır” (116,188).
Görkəmli  kürdşünas  V.P.  Nikitin  kürd
ədəbiyyatında  folklorun  rolunu  yüksək
dəyərləndirərək, onun bu gün də xalqın həyatında mühüm rol oynadığını qeyd edir: “Kürd
ədəbiyyatı-birinci növbədə kürd folkloru deməkdir; onda  təkcə keçmiş nəsillərin irsini
görmürük;  bizim  günlərdə o,  həyat  qabiliyyətinə və heyrətləndirici  yaradıcılıq  qüvvəsinə
dəlalət  edir  ki,  bu  da  onun  gündəlik  yeniləşməsinə və zənginləşməsinə səbəb  olur...  (51,
362) .

---

102
Şərqşünas  alim  L.İ.Klimoviç  kürd  xalq ədəbiyyatında  bu  xalqın  qəhrəmanlıq
tarixinin  geniş əks  olunduğuna  diqqəti  çəkməklə yanaşı,  kürd  mədəniyyətinin  Yaxın
Şərqdəki  roluna  xüsusi  toxunur:  “Kürdlər  yaxın  Şərqin  maddi  və mənəvi  mədəniyyətinə
böyük töhfə vermişlər” (145,67).
Kürd  folklorunda  başlıca  yeri  xalq  dastanları (bəyt-sərhati) tutur.  Qonşu  Şərq
xalqlarında olduğu kimi burada da həmin dastanlar məzmununa görə iki qrupa bölünür: a)
qəhrəmanlıq;  b)  məhəbbət  dastanları.  Lakin  kürd  xalq  dastanlarının  fərqləndirici  cəhəti
mövcuddur:    demək  olar  ki,  bütün  dastanlar
əvvəldən  axıradadək  nəzmə
çəkilmişdir.Onların  ifasında  da  fərq  var:  həmin  dastanları  “dənqbej” (xalq  xanndələri)
adlanan yüksək istedada malik sənətkarlar xalq məclislərində, evlərdə təşkil olunan musiqi
gecələrində (bəzən bu gecələr səhərədək davam edir) mahnı formasında ifa edirlər.
Kürd  xalq  dastanlarından ən  məşhurları  “Mən  və Zin”,  “Rüstəm  və Zal”,
“Zənbilfroş” (Zənbilsatan),  “Qər  və Kulik”,  “Xəce  və Siyabənd”,  “Dımdım”,  “Məme  və
Əyşe” və s. dir.
Kürd  folklorunda  önəmli  yerlərdən  birini  də xalq  mahnıları  tutur.  Bu  mahnılar
motivinə və süjetinə görə iki  qrupa  bölünür: a)  süvari  mahnıları (“kılaên  siyara”); b)
məhəbbət və yallı  mahnıları (“kılaên  qovəndê).  İkinci  qrup  mahnılara  bir  çox  bölgələrdə
“qız mahnıları” (“kılaên kəça”) da deyilir. Çünki bu mahnıları çox vaxt qız-gəlinlər toy və
şənliklərdə oxuya-oxuya yallı gedirlər.
“Kılaên siyara” deyilən mahnıların demək olar ki, hamısı kürd xalqının qəhrəmanlıq
tarixini əks  etdirən  süjetlərdən  ibarətdir.  Bu  mahnıların  baş  qəhrəmanı  bir  qayda  olaraq
xalqının azadlığı  uğrunda  bu  və ya  digər  döyüşdə şücaət  və igidlik  göstərənlərdir.  Bu
mahnıların  sözləri  də,  musiqisi  də “dənqbej”  lərə məxsusdur.  Həmin  mahnılar  qonşu
xalqlarda  müşahidə olunmayan  bir  tərzdə ifa  olunur.  Belə ki,  bəzən  axşamdan  səhərəcən
davam  edən  musiqi  gecələrində “dənqbej”lər  bu  mahnıları  heç  bir  musiqi  alətinin
müşaiyəti olmadan muğamat üstündə ifa edirlər.
Kürd  “dənqbej”  lərin,  məhəbbət  və yallı  mahnılarını  oxuyan  qəz-gəlinlərin  ifasını
heyrətlə izləyən  X.  Abovyan  yazır:  “Hər  bir  kürd,  hətta  hər  bir  kürd  qadını  ruhən
anadangəlmə şairdirlər.  Onların  hamısı  təəcübləndirici  improvizasiya  qabiliyyətinə
malikdirlər..... ” (116,188).
Kürdlərin milli rəqsləri sistemində başlıca yeri yallı-“qovənd” (kürd dilindəki “qav”
sözündən  olub  “addım”  deməkdir) tutur.  Toy  şənliklərində,  digər əyləncə məclislərində
demək  olar  ki, “qovənd”dən  başqa  rəqslər  ifa  olunmur.    Tətqiqatçıların  demək  olar  ki,
hamısı  “qovənd” (yallını) kürdlərin  milli  rəqsi  hesab  edir.  Yeri  gəlmişkən  Naxçıvanda
yaradılmış  “Şərur”  ansamblının  ifa  etdiyi  yallı  rəqslərinin  böyük əksəriyyəti  kürdlərə
məxsusdur. Məsələn,  “Sareyi”    rəqsi  kimi  təqdim  olunan  yallı əslində rəqs  növü  deyil,

---