1. Tuproq qatlamini agʻdarmasdan ishlov berish tizimi Shudgorlash turlari. Tuproq qatlamini agʻdarib ishlov berish – pluglar

Dastali pichoklar (9-rasm,b) maxsus ishlarga muljallangan pluglarda: plantaj, yarusli, urmon va shu kabilarda kullaniladi.
расм. Pulutlar pichoqlari :
a – plug korpusi va disksimon pichok; b – plug korpusi va dastali pichok; v – maxsus plug korpusi; tekis pichok va tayanch changi; 1-disk; 2-vilka; 3-tojli shayba; 4-uk; 5-ust kuyma; 6-dastali pichok tigi; 7-elka; 8-dasta; 9-tekis pichok; 10-changi; 11-tayanch plastina.
Bunday pichoklar tuproq palaxsasini va mayda tomirlarni kirkadi, lekin yugon tomir va daraxt koldiklarini kirkmasdan er yuzasiga olib chikadi. Kirkishni yaxshilash uchun pichoklar ba'zan botik kilib yasaladi. Dastali pichokning tigini kalinligi – 0,5 mm dan ortik bulmasligi, 10…150 ostida charxlangan bulishi kerak.
Dastali pichok ustkuyma kisgich bilan asosiy korpusdan 3…4 sm oldinga va shuncha balandlikka, pichok tigi 5…10 mm xaydalmagan dala tomonga chikarib, vertikalga nisbatan 70…750 kiya kilib ramaga kotiriladi.
Konstruksiyasiga kura dastali pichoklar juda oddiy va etarlicha mustaxkam. Lekin ular disksimon pichokka nisbatan usimlik va ularning koldiklarini yomon kirkadi, kup tikilib koladi, bundan tashkari katta karshilikka ega.
Tayanch-changili tekis pichoklar (9-rasm,v) buta-botkokzor pluglarida kullaniladi.
Tuproq chukurlatgichlar (4-rasm,e) xaydov osti katlamini yuzaga chikarmasdan yumshatish umumiy vazifali va ikki yarusli pluglarda kullaniladi.
Xaydov osti katlamini chukur yumshatish tuproqni suv va xavo rejimini yaxshilaydi, xamda madaniy, texnik usimliklarni ildizlarini rivojlanishi uchun kulay sharoit yaratadi.
Tuproq chukurlatgichni ishchi organi sifatida asosan asosiy korpus orti-da urnatilgan tik stoykali simmetrik panja xizmat kiladi. Ularni ishlov berish chukurligini 6…15 sm oralikda urnatish mumkin.

Pluglarning yordamchi kismlari

Plugning yordamchi kismlariga rama, gildiraklar, osmalar, tirkamalar, kutarish-urnatish va saklash kurilmalari kiradi.
Rama plugni barcha ishchi organlarini maxkamlash (kotirish), xamda tortish kuchini kuyish uchun xizmat kiladi. Zamonaviy pluglarda kuprok tekis ramalar kullaniladi. Ular tugri burchak profilli pulat tusindan (balka) yasaladi. Unga plugni asosiy detallari kotiriladi. Odatda tekis ramalar asosiy, buylama va kundalang tusinlardan, korpuslarni kotirish uchun polosalardan, kronshteynlardan va kolgan ishchi organlarni va osmani yoki tirkamani maxkamlash uchun boshka detallardan iborat.
Pluglarning gildiraklari vazifasiga kura xar xil buladi. Osma pluglarda – bu bir yoki ikkita tayanch-urnatish gildiragi; yarim osmalarda bundan tashkari yana bitta orka gildirak. Gildiraklar belgilangan shudgorlash chukurligini urnatish va tutib turish, yarim osma plugning orka gildiragi esa plugni salt xolatda xarakat kilishi uchun xizmat kiladi. Tayanch gildiragi kattik tuginli yoki pnevmatik shinalarga ega. Pnevmatik shanali gildiraklarni yumshok nam tuproqlarda dumalanishga karshiligi kattik tuginlinikiga nisbatan 25…30% kam, zarbalarni yaxshi kabul kiladi, bu esa salt xolatda tezlikni oshirish va plugni karshiligini kamaytirishga imkon beradi.
Toshli tuproqlar uchun pluglarda xamma gildiraklar pnevmatik. Bunda tusikdan juda oxista utish uchun oldingi tayanch gildirak gidropnevmoak-kumulyatorga ulangan.
Tirkama pluglar oldingi dala va egat, xamda orka gildiraklarga ega.
Kutarish-urnatish mexanizmlari tirkama va yarim osma pluglarni ishchi xolatdan transport xolatga va aksincha, xamda tuproqqa ishlov berish chukur-ligini sozlash uchun xizmat kiladi.
Tirkama pluglar dala, egat va orka gildiraklar bilan xamda boglash mexanizmlari bilan jixozlangan.
Osma pluglar ishchi xolatdan transport xolatiga va aksincha plug osmasi sharnirli berkitilgan traktorni osma sistemasi yordamida utkaziladi.
Ishchi organlarni siljishini oldini olish maksadida tuproqqa ishlov beruvchi mashinalar va kurollar saklagich kurilmalar bilan jixozlanadi. Kullaniladigan saklagichlarni ikkita asosiy guruxga bulish mumkin: bir tomonlama (noavtomatik) va ikki tomonlama (avtomatik) ta'sir etuvchi.
Bir tomonlama ta'sir etuvchi saklagichlar, uz navbatida, ikki turga bulinadi: guruxli – bitta ishchi a'zo tusikka uchraganda xamma ishchi organ-larni (mashinani) ishchi xolatdan chikaradigan va individual (yakka) fakat bitta, ya'ni tusikka uchragan ishchi organni ishchi xolatdan chikaradigan.
Guruxli saklagichlar ishchi organlari kup bulmagan mashinalarda kullaniladi. Chunki ularda bitta ishchi organda oshgan karshilik butun mashinaning tortishga karshiligiga sezilarli ta'sir kursatadi. Friksion-shtiftli (uzakli), shtiftli va prujinalari saklagichlar eng keng tarkalgan.
Maxsus pluglarning tuzilishini ayrim
xususiyatlari
Plantaj pluglar tuproqni 40…80 sm chukurlikda shudgorlash uchun muljallangan. Ular kuchaytirilgan rama va dastali pichok bilan jixozlangan. Bundan tashkari plug korpusi xam kuchaytirilgan. Uning lemexi surilma iskana yoki koplama tumshuk bilan jixozlangan, agdargich almashinuvchan mustaxkam kukrakka ega, dala taxtasi kengaytirilgan va u bilan agdargich kanoti orasida tirgak urnatilgan.
Yarusli pluglar xosildorligi past kulrang, shurlangan va kashtan tup-roklarni xosildorligini yaxshilash maksadida ularni shudgorlash uchun muljallangan. Ayniksa ikki yarusli pluglar sugoriladigan erlarda paxta etishtirishda keng kullaniladi.
Umumiy ishlarga muljallangan pluglardan farkli ravishda yarusli pluglarni korpuslari xar xil balanlikda, ya'ni ikki yoki uch yarusda urnatilgan, natijada ular kirkib olib agdariladigan katlamlar uzaro joylashuvlarini uzgartiradilar. Shudgor yuzasiga xosildor katlam olib chikiladi. Bu vazifani bajarish uchun plug korpuslarining xar xil ishchi yuzalari xizmat kialdi. Masalan, ikki yarusli plugning yukori korpusi ishchi yuzasi -–yarimvintsimon, pastgisi esa – universal (madaniy ishchi yuzaga yakinrok).
Butazor-botkoklik pluglari uzlashtiriladigan erlarni kuritilgandan va daraxtlarni xamda butalarni olib tashlangandan keyin birinchi marta shudgorlash uchun kullaniladi. Bu tuproqlarni karshiligi katta va notekis, ular kup daraxt koldiklariga ega. Shudgorlash chukurligi 30…45 sm bulib, plug korpusini kamrash 50…100 sm. Shuning uchun pluglarni korpuslari va ramasi plantaj plugniki kabidir. Ish sharoitiga karab plug korpusi oldidan diskli, dastali yoki tayanch changili tekis pichok urnatiladi. Changili pichok usimliklarni balandligi 2,5 m gacha bulgan dalalarda kullaniladi.
Tekis shudgorlaydigan pluglar aylanma, klavishli, teng muvozanatli va mokisimon seksiyali (rasm) turlarga bulinadi. Bu pluglar kullanilganda dalani paykallarga ajratib shudgorlashga xojat kolmaydi. Chunki fakat bir tomonga agdaruvchi korpusli pluglar bilan xozirgi paytda keng tarkalgan paykal usulda shudgorlangan dalaning yuzasida pol (sval) va juyak (razval) xosil buladi. Bu pol va juyaklar keyingi operasiyalarni bajaruvchi mashina-traktor agregatlarini ishlash sharoitini yomonlashtiradi, mashinaning karshiligini oshiradi, agregatlarni mexnat unumdorligini pasayishiga sababchi buladi. Bundan tashkari dala yuzasini tekislash buyicha kushimcha ishlar bajarish talab kilinadi. Yukorida aytib utilgan tuproqqa tekis ishlov berish pluglari kullanilganda aytib utilgan salbiy xolatlar bartaraf kilinadi. Bu pluglar kullanilayotganda aytib utilganidek paykallarga bulinmaydi, dalaning istalgan tomonidan shudgorlashni boshlash mumkin. Tuproq palaxsalari birinchi va keyingi navbatdagi utishlarda fakat bir tomonga agdarilaveradi.
rasm. Tekis shudgorlash pluglari:
a – aylanma; b – klavishli; v – teng muvozanatli; g – mokisimon seksiyali; d – aylanma plug aylantirish mexanizmi; 1-gidrosilindr; 2-osma; 3-tishli sektor;4-plug ramasi shesternyasi.
Aylanma pluglar keng tarkalgan bulib, dala egatiga chikkanda ramasi aylantirib, tuntariladi. Bu bir tomoni tishli sektor 3 ga va ikkinchi tomoni plug ramasiga berkitilgan gidrosilindr 1 yordamida amalga oshiriladi. Sektor 3 plug ramasi buylama ukiga kuzgalmas kilib urnatilgan shesternya 4 bilan tishlashadi (rasm, a,d).
Klavishli pluglar (rasm,b) uziyurar shassilar bilan ishlatiladi.
Teng muvozanatli plug (rasm,v) sim arkon (kanat) da tortib ishlati-ladi. Buning uchun dalaning ikki chekkasidagi ikkita traktorda urnatilgan lebedka sim arkon orkali plugni navbatma-navbat tortib ishlatadi.
Mokisimon seksiyali plug (rasm,g) 200 gacha kiyalikka ega bulgan adirlarda ishlatiladi. Bunda traktorning old va orka osma sistemasiga urnatilgan seksiyalar biri ishlasa, ikkinchisi transport xolatida buladi. Dala etagiga chikilganda seksiyalar xolati uzgartiriladi.

Plugni tortishga karshiligi

Tuproqqa ishlov berish mashina va kurollarining tortishga karshiligi ikki usulda aniklanishi mumkin: tajriba yuli bilan (dinamometrlash) va xisoblash (yuli analitik) bilan.
Akademik V.P.Goryachkin pluglarni tortishga karshiligi uch xil kategoriyadagi karshiliklar yigindisidan iboratligini aniklab berdi
U birinchi kategoriyaga normal bosimga (ogirlik kuchi) proporsional paydo bulgan karshilikni kiritdi.
R1 = fP
bu erda f – proporsionallik koeffisienti;
P - plug ogirlik kuchi, N
Bu kategoriyadagi karshilikka korpuslarni egat tubi buyicha va gildiraklar vtulkasini uk buyicha ishkalanishga karshiligi, gildiraklarni tuproqda dumalanishga karshiligi kiradi. Bu karshiliklarni V.P.Goryachkin “ulik karshilik” deb atadi.
Ikkinchi kategoriyaga palaxsani deformasiyalash bilan boglik karshi-liklar kiritilgan.
R2 = kavn
bu erda k – tuproqning solishtirma karshiligi, N/m2 yoki kPa;
a va v – mos xolda palaxsani kalinligi (shudgorlash chukurligi)
va kengligi, m;
n - plugdagi korpuslar soni.
Uchinchi kategoriyaga palaxsa zarralariga jonli kuch (kinetik enargiya) uzatish bilan boglik karshiliklar kiritilgan. Suyuklikda yoki gazda xarakat kiladigan plastinaning karshiligiga uxshash korpusning karshiligi palaxsa-ning kundalang kesimi yuzasiga va tezligini kvadratiga proporsional:
R3 =ε kavnV2
bu erda V – plugning tezligi, m/s;
ε- plug korpusi ulchamlariga (geometrik shakliga) va tuproq xossalariga boglik tezlik karshiligi koeffisienti, N · s2/m4.
Demak, plugni tortishga karshiligi:
Rx = R1 + R2 + R3 = fP + R3 = kavn + R3 =ε kavnV2
Bu formula pluglarni tortishga karshiligi makbul (rasional) formula-si deb ataladi.
Ishlov berish ogirligi tuproqni solishtirma karshiligi bilan baxola-nadi.
U kuyidagicha:
Rx - fP -ε kavnV2
k = -------------------------
avn
Koeffisientlar f k va ε larning xisobi kup tajribalarni talab kilga-
ni, takriban kabul kilingan kiymatlardan foydalanish esa katta xatoliklarga olib kelishi mumkinligi uchun amaldagi foydalanish xisoblarida plugni tortishga karshiligini soddalashtirilgan formuladan foydalanib aniklanadi:
Rx = Kavn
bu erda K – plugning solishtirma karshiligi, kPa.
Shudgorlashda kuvvat sarfi buyicha pluglarni solishtirma karshiligi buyicha solishtirish mumkin:
K = Rx / avn
Plugning solishtirma karshiligi tuproqning solishtirma karshiligi-dan katta ekanligini, ya'ni K > k ni isbot kilish kiyin emas. Buning uchun oxirgi formuladagi Rx urniga uning makbul (rasional) formuladagi kiymatini kuyamiz.
fP fPK=---------- +к +εV² = k + ( ------ + εV²)
aвп aвп

Kurinib turibdiki, plugni solishtirma karshiligi tuproqning solishtirma karshiligidan tashkari ulik karshilikni va palaxsani kundalang kesimiga keltirilgan tuproqni irgitish karshiligini kiritadi. Tuproqqa ishlov berish texnologiya- larining rivojlanish tendensiyalari