1. Tuproq qatlamini agʻdarmasdan ishlov berish tizimi Shudgorlash turlari. Tuproq qatlamini agʻdarib ishlov berish – pluglar

Lemex va agdargichlar
Lemexlar er katlamini belgilangan chukurlikda, gorizontal tekislik buyicha kirkib, uni agdargichga uzatish uchun xizmat kiladi. Lemexga er katlamining katta bosimi ta'sir etishi natijasida u tez eyiladi. Buning okibatida lemex old kismining shakli uzgaradi va utmaslanib koladi; erning plugga kursatadigan karshilik kuchi ortadi va er xaydash sifati yomonla-shadi.Eyilgan lemexlarni tiklash mumkin. Buning uchun uning orka kismidagi metall zaxirasi “magazin” kizdirib, bolga bilan urib yoyib chuziladi, sungra charxlanadi. Bunda lemexning charxlangan tigi 0,5…1 mm kalinlikda bulishi kerak. Orka kismidagi metallni yoyib chuzish xisobiga lemexni 3…4 marta kayta tiklash mumkin.
Lemexlar ish sirtining shakliga kura trapesiyasimon, iskanasimon, tishli, siljuvchan iskanali, uz-uzidan charxlanadigan, kirkilgan, uchburchaksi-mon kabilarga bulinadi.
Trapesiyasimon lemex (5-rasm,a) tekis egat tubini xosil kiladi. Ular asosan chimkirkarlarga va engil tuproqlarni shudgorlashga muljallangan pluglar korpuslariga urnatiladi. Uning tuzilishi oddiy, lekin tumshugi tez eyiladi, shuning uchun xam uning ishlash muddati nisbatan kamdir. Ularni ishlash muddatini oshirish uchun yukorida aytib utilgan usul kullanilib,lemexni 3…4 marta kayta tiklab ishlatiladi.
Iskanasimon lemex (5-rasm,b) trapesiyasimon lemexga nisbatan 1,5…2 barobar uzok ishlaydi, korpusning ogir erlarga yaxshi botishini ta'minlaydi va birmuncha turgun xarakatlanishiga imkoniyat yaratadi. Lekin ularni tayyorlash murakkabrok va kimmat.
rasm. Pluglar lemexlari:
a - trapesiyasimon; b-iskanasimon; v- tishli; g-siljuvchan iskanali; 1-tumshuk;
2-tig; 3-tovon; 4-magazin; 5-iskana; 6-tish.
Kirikilgan lemexlar tuproq chukurlatgichi bulgan pluglarga urnatiladi. Ular plugning erga mumkin kadar chukur botishini ta'minlaydi.
Uchburchaksimon lemexlar ayrim maxsus pluglarga, kartoshka kaziydigan va kanal ochadigan mashinalarga urnatiladi.
Tishli lemexlar (5-rasm,v) zavodlarda shtampovka usuli bilan, xuja-liklar ustaxonalarida esa tishlarni frezerlash,gazda kirkish yoki utmaslashib,
eyilib kolgan lemexga ressor pulati bulaklarini payvandlab tayyorlanadi.
Tishli lemexlar tigining deyarli yarmi kirkib olingan bulib, shu sabab-li uning bir kismi palaxsani kirksa, ikkinchi kismi ajratib oladi. Kirkish-ga ketadigan kuch ajratib olishga ketadigan kuchdan kattaligini xisobga olsak, kuruk tuproqlarda tishli lemexlar ishlatilishi tufayli plugni tortishga karshiligi kamayadi.
Siljuvchan iskanali lemexlar (5-rasm,g) ikki kismdan: lemexning uzi va pulat polosadan yasalgan siljuvchan iskana 5 dan iborat. Bunday lemexlarni tosh bilan ifloslangan urta va zich tuproqlarda kullash tavsiya etiladi.
Uz-uzidan charxlanadigan lemexlar toshsiz erlarga ishlov beradigan pluglarga urnatiladi. Ular, odatda ikki kavatli pulatdan iborat buladi. Uning eyilishga chidamliligini oshirish uchun kattik kotishma (sormayt yoki ferroxrom) lemexning tigi orkasiga kengligi 55 mm gacha va tugri chizikli kismining kalinligi 1,4…2,0 mm gacha tekis katlam kurinishda eritib payvandlanadi. Lemex ishlaganda uning tigining asosiy kismi eyilib, ostidan yupka, lekin koplangan katlam chikadi, shu sababli kotishma yopishtirilgan lemex uz-uzidan charxlanish xususiyatiga ega buladi. Bunda bittta lemexni koplash uchun 0,1…0,12 kg kattik kotishma sarflanadi. Z-uzidan charxlanadigan lemexlar shu sababli xam boshka lemexlarga karaganda 10…12 marta uzok muddat ishlaydi.
Toshlok, ildizlari kup erlarni chukur xaydashda esa maxsus kuchayti-rilgan lemexlar ishlatiladi.
Lemexlar maxsus lemex pulatlari L-53 yoki L-65 dan tayyorlanib, termik ishlanadi, ya'ni 20…45 mm kenglikda toblanadi va bushatiladi. Uning dala tomondagi chetining enidan yarmisi va undan ortikrogi toblanadi. Lemexga termik ishlov berilgandan sung tigi ustki tomonidan 400 gacha burchak ostida charxlanadi. Charxlangan lemex tigining utmaslanishi texnologik jarayonning buzilishiga, plugning tortishga karshiligining va yonilgi sarfining orti-shiga olib keladi.
Lemex tigi plugning buylama ukiga (egat devoriga) nisbatan 40…420 burchak xosil kilib urnatiladi. Uning bunday joylashishi er katlamining sirpanib kirkilishini ta'minlaydi.
Lemexning egat tubiga nisbatan 25…300 burchak ostida urnatilishi esa er katlamining oson kutarilishi va yaxshi maydalanishini ta'minlaydigan asosiy omil xisoblanadi.
Agdargichlar pichok vertikal tekislikda va lemex gorizontal tekislikda kirkkan tuproq katlamini kutarish, maydalash, aylantirib, ung tomonga agda-rib tashlash uchun xizmat kiladi.
Agdargichlar ish sirtini (4-rasm) kukrak 6 va kanot 4 kabi ikki asosiy kismga ajratish mumkin. Agdargichning kukrak kismiga duch kelgan tuproq katlami biroz kutarilib, kanotga uzatiladi va kanot esa uz navbatida uni aylantirib agdaradi. Agdargichni yuza kismi doimo tuproq bilan ishkalanishi natijasida eyiladi.
Eyilishga chidamliligini oshirish uchun agdargich uch katlamli pulatdan yasaladi. Metall katlamining chekka tomonlari pulat St 65G markasidan, urta kismi esa pulat St 3 dan iborat.
Toblangandan keyin yukori katlam kattik va eyilishga chidamli buladi, urta katlam esa agdargichni sinib ketishdan saklaydi.

Plug korpusi yordamchi kismlari

Dala taxtasi (6-rasm) plugga yon tomondan ta'sir kiladigan kuchni egat devoriga uzatish uchun xizmat kiladi. Amaliyotda ularning ikki: uzun va kiska xillaridan foydalaniladi. Kup korpusli pluglarning ketingi korpusiga nisbatan uzunrok dala taxtasi maxkamlanadi. Ish jarayonida dala taxtalari-ning ostki sirti va egat devoriga ishkalanib ishlaydigan yon sirti eyiladi. Dala taxtalarining ishlash muddatini uzaytirish uchun ularga eyilishga chidamli, chuyandan yasalgan tovonlar urnatiladi. Dala taxtasining ish sharoitini birmuncha engillatish va eyilishini kamaytirish uchun uni xosil buladigan egat devori va tubiga nisbatan 2…30 burchak xosil kiladigan kilib urnatiladi.
Korpus stoykalari lemex, agdargich va dala taxtalarini ma'lum xolatda bir butun kilib tutib turish uchun xizmat kiladi. Stoykalar kuyma, yassilangan va payvand-yassilangan turlarga ajratiladi. Ular past va baland stoykalarga ajratiladi. Baland stoykalar tekis ramali pluglarda (umumiy ishlarga muljallangan), pastlar-ilgakli ramali pluglarda (toshli tuproqlar uchun, plantaj va boshka pluglarda)
kullaniladi.
rasm. Dala taxtalari:
a – tugri burchakli; b – almashinuvchan tovonli; v – butazor-botkok pluglari dala taxtalari; g va d – dala taxtasini egat devori va tubi nisbatan urnatili-shi; 1-taxta; 2-kengaytirgich; 3-tirgak.
rasm. Plug stoykalari:
a – baland kuyma; b-boshmok; v- G – simon; g – aylana kesimli; d – yassi .
Chimkirkar va burchak kesgichlar
Chimkirkar plugning xar bir korpusi old kismida urnatiladi.U 8…12 sm kalinlikdagi tuproqni yukori katlamini kesish va uni egat tubiga agdarib tashlash uchun muljallangan. Chunki bu katlamda ildizlarni asosiy massasi joylashgan. Chimkirkar (8-rasm,a) bilan kesib olingan palaxsa kiyalikka emas, balki egat tubini uziga joylashishi uchun chimkirkarlarni kamrash kengligi asosiy korpusni kamrash kengligidan 1/3 marta kichik kabul kilingan. Chimni va begona utlarni yaxshi kumish va ularni yuzaga chikishini yukotish uchun palaxsani chap tomonidan (ung tomonga agdaruvchi korpuslarda) uning 2/3 kenglikdagi kismi kesiladi.
Chimkirkar trapesiya shaklidagi lemex 1, odatda madaniy turdagi agdargich 2 va ustun 3 dan iborat. Chimkirkarda dala taxtasi urnatilmaydi.