1-variant Ombordagi materiallar hisobi

2-savol: Buxgalteriya hisobida xatoni tuzatish usullari
Xujjatlarga buxgalteriya ishlov berishda va ularni hisob registrlariga yozishda turli xatolarga yo’l qo’yishi mumkin. Buxgalteriya hisobining birlamchi xujjatlarida o’chirib yozishlar va tuzatishlarga yo’l qo’yilmaydi. Qilingan tuzatishlar mazkur tuzatishlar kiritilgan sana ko’rsatilgan holda ana shu tuzatishlarni kiritgan shaxs imzosi bilan, kassada esa korxona bosh buxgalteri yoki uning o’rnini bosadigan shaxs imzosi bilan ham tasdiqlanadi. Bank hujjatlarida shu jumladan bank ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari, to’lov-talabnomalari, cheklar va hokazo tuzatishlarga yo’l quyilmaydi.
Buxgalteriya yozuvlarini tuzatishning bir necha ususllari mavjud. Ular;
- Korrektura;
- Qo’shimcha yozuvlar;
- Stornolash yozuvlari.
Korrektura - o’chirilganni o’qish mumkin bo’lishini ko’zlab ilgari ko’rsatilgan summa yoki matnni bir chizig’ bilan o’chirib, o’chirilgan summa yoki matn ustiga to’g’ri yozuvni qayd etish. Mazkur tuzatishga «tuzatilgani to’g’ri» degan yozuv ilova qilinib.tuzatish sanasi ko’rsatiladi. Ushbu usul ilgari juda ko’p qo’llanilgan.
Qo’shimcha yozuvlar xato aniqlangan holda amalga oshirladi, jumladan agar buxgalter birorta xo’jalik operatsiyasini tasodifan unutganda yoki hisobvaraqlar bo’yicha murakkab provodkalarni amalga oshirishda qandaydir operatsiya o’tkazilmasa yoki xo’jalik operatsiyasini baholash xato ravishda pasaytirilsa, buxgalteriya provodkasi ikki tomonli yozuv usuli bilan o’tkazilmagan ayrim xollar ham bo’ladi. Bunday xollarda buxgalter ana shunday xato aniqlangan holda aniqlangan xatolar to’g’risida kichik ma'lumotnoma tuzadi va buxgalteriya hisobvaraqlari bo’yicha qo’shimcha provodkalar o’tkazadi.
Stornolash yozuvlari qo’shimcha manfiy sonlarni qizil siyoxda yozishdan iborat.
Moliyaviy hisobotlar va buxgalteriya balanslarida hech qanday o’chirib yoki tuzatib yozishlar bo’lmasligi kerak. Xatolar tuzatilganda tegishli ilovalar qilinadi, ularni hisobot va balansni imzolagan shaxslar tasdiqlab, tuzatish sanasini ko’rsatadilar. Joriy yildagi va o’tgan yildagi hisobot ma'lumotlarini tuzatish ma'lumotlar buzilgani aniqlangan davr uchun tuzilgan hisobotda amalga oshiriladi,bunda tuzatishlar hisobot davriga doir ma'lumotlargagina kiritiladi. Yillik moliyaviy hisobotni tekshirish mobaynida ishlab chiqarish chiqimlariga ular bilan bog’lanmagan xarajatlarni kiritish sabablari daromadlarni yashirish yoki moliyaviy natijalarni pasaytirish xollari aniqlanganda o’tgan yil uchun buxgalteriya hisobi va hisobotiga tuzatishlar kiritilmaydi, balki hisobot davrida aniqlangan o’tgan yillar foydasi sifatida joriy yilda aks ettiriladi.
3-savol
Akkreditiv - mijozning topshirig’iga ko’ra shartnoma bo’yicha uning kontrogenti foydasiga berilayotgan bankining shartli pul majburiyatidir. Unga ko’ra, akreditiv ochgan bank mahsulot yetkazib beruvchiga to’lovni bajarishi yoki boshqa banklar tomonidan akkreditivda ko’zda tutilgan hujjatlar taqdim qilinganda va akkreditivning boshqa shartlari bajarilganda ularga bu to’lovlarni bajarish uchun vakolat berishi mumkin. Akkreditiv so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, “ishonchli” degan ma’noni bildiradi.
Akkreditiv bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi va uning amal qilish muddati to’lovchi va mablag’ni oluvchi o’rtasida tuzilgan shartnomaga asosan belgilanadi. Shartnomada quyidagilar ko’rsatilishi lozim: bank-emitentning nomi; akkreditivning turi va uni bajarish usullari; akkreditiv ochilganligi to’g’risida mablag’ oluvchini xabardor qilish usuli; akkreditivlar bo’yicha mablag’larni olish uchun mablag’ oluvchi tomonidan taqdim qilinadigan xujjatlarni to’liq ro’yxati va aniq tavsifnomasi; mahsulotlar yuklab jo’natilgandan (bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmat) keyin hujjatlarni taqdim qilish muddati, ularni rasmiylashtirishga doir talablar.
Akkreditiv shaklidagi hisob-kitob mol sotib oluvchilar uchun qulay emas, chunki hisob-kitob schyotidagi bo’sh pul mablag’larini tovar olmasdan turib chetga jalb qilib, akkreditivlar schyotiga o’tkazib qo’yishga majbur qiladi. Mol sotib oluvchi akkreditiv harakatini mol yuboruvchining bankida 15 kun muddati (undan ortiqroq muddat ham bo’lishi mumkin) bilan cheklab qo’yganiga qaramay odatda pul mablag’larini chetga jalb qilish bu muddatdan ikki-uch marta ko’p.
Akkreditiv summasidan qisman foydalanilgan hollarda, uning foydalanilmay qolgan qismi qaytarib hisob-kitob schyotiga topshiriladi. Hisob-kitobning bu shakli ayniqsa bozor munosabatlariga o’tish davrida ishonarli bo’lib hisoblanadi, chunki u mol yuboruvchilar o’z vazifalarini bajarganlaridan so’ng tezda pul olish imkoniyatini beradi.
Korxona maxsus schyotni o’z vakili orqali uzoq muddat ichida xo’jalik faoliyatini qaysi ma’muriy xududda olib boradigan bo’lsa, o’sha joyning bankida ochadi. Mahsus schyot mazkur hududda yuborgan mahsuloti, bajargan ishi bo’yicha mol yuboruvchilar va boshqa tashkilotlar va shaxslar bilan hisoblashish uchun foydalaniladi. Тalablar faqat mol sotib oluvchining vakili tomonidan akseptlangandan so’ng to’lanadi. Bu schyotdan korxona vakiliga tovarlarni qabul qilish va jo’natish bo’yicha xarajatlarni qoplash uchun naqd pul berilishi mumkin.
Akkreditiv va maxsus schyotlar bo’yicha hisob-kitoblar 5510 «Akkreditivlar» schyotida hisobga olinadi. Bu hisob-kitoblarning sintetik va analitik hisobi bankning ko’chirmasiga asosan 3 – jurnal-orderda yuritiladi.
Rejali to’lovlar tartibidagi hisob-kitoblar korxonalar orasida muttasil tovar-material qiymatliklar jo’natilib yoki xizmatlar ko’rsatilib (non magazinlariga non mahsulotlarini jo’natish, kundalik iste’mol qilinadigan mahsulotni korxonalar omborida saqlash huquqiga ega bo’lmay jo’natib turish) turilsa amalga oshiriladi.
Iste’molchi va mol yuboruvchi shartnomaga binoan har kuni to’lab turiladigan mahsulot yoki xizmatlar qiymatining reja summasini belgilaydilar. Pul to’lash to’lov topshirig’i yoki to’lov talabnomasi bilan rasmiylashtiriladi.
Hisob-kitoblar shartnomada belgilangan muddatlarda tartibga keltiriladi, ya’ni o’tkazib berilgan summa haqiqiy olingan mahsulot yoki foydalanilgan xizmatlar qiymati (hajmi) bilan taqqoslanib farqi aniqlanadi.
Тo’langan summa kam chiqsa qo’shimcha to’lanadi, ortiqcha chiqsa, yoki mol sotib oluvchiga qaytarib beriladi yoki keyingi to’lovlarda hisobga olinadi. Rejali to’lovlar orqali olib boriladigan hisob-kitoblar hisobi mol yuboruvchining balansida 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyotining «Rejali to’lovlar hisob-kitobi» analitik schyotida yuritiladi. Mol yuboruvchi o’z vazifasini bajarsa bu analitik schyotni debetlab 9010 «Тayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar» schyotini kreditlaydi, jo’natilgan mahsulotlar uchun pul kelib tushsa, 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyoti debetlanib, 4010 – schyotning rejali to’lovlar analitik schyotini kreditlaydi. Analitik hisob 7- qaydnomada har bir debitor bo’yicha yuritilsa, sintetik hisob 11 – jurnal-orderda (krediti bo’yicha oboroti) yuritiladi.

25-variant

Xasanxonov Saidakrom 25-variant
1. Moliyaviy investitsiyalar tushunchasi va ularni hisobga olishning
xususiyatlari.
2. Banklarda hisob-kitob va valyuta schetlarini ochish tartibi.
3. Ish haqidan ushlanmalarning turlari va ularni hisobi.
4. Kop yil ishlaganlik uchun pul mukofoti tolash togrisidagi Nizomda mazkur
korxonada 4 yillik uzluksiz ish stajiga ega bolgan ishchiga oylik lavozim
maoshining 1,5 baravari miqdorida mukofot tolash kozda tutilgan.
Ishchining lavozim maoshi 500 000 som. Ishchi to‘liq bir oy ishlagan
bolsa, uning soliq solinadigan daromadi qancha boladi? Muomalalarni
schyotlarda aks ettiring.
JAVOBLAR
1 ) (12-son BHMS)
Moliyaviy investitsiyalar — xo‘jalik yurituvchi subyekt tasarrufidagi (foiz, royalti, dividend va
ijara haqi shaklida) daromad olishga mo‘ljallangan, investitsiya qilingan kapital qiymatining ortishi
yoki investitsiya qiluvchi kompaniyaning boshqa naf olish uchun foydalanadigan aktivlar.
Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar — muomalada bo‘lish muddati 12 oydan
oshmaydigan oson realizatsiya qilinadigan investitsiyalar
Uzoq muddatli investitsiyalar — qisqa muddatli (joriy) investitsiyadan tashqari
barcha investitsiyalar. Ko‘chmas mulkka investitsiya — investitsiya qiluvchi
subyektning yoki investitsiya qiluvchi subyekt guruhiga kiruvchi boshqa
subyektning ishlab chiqarish faoliyati davomida foydalanilmaydigan yer
maydonlariga yoki imoratlarga investitsiyalar.
Joriy qiymat — bir-biriga qaram bo‘lmagan, lekin sotib olishni xohlagan
xabardor xaridor bilan sotishni xohlayotgan xabardor sotuvchi o‘rtasida aktiv
almashtiriladigan summa.
Bozor qiymati — bu investitsiyalarning aktiv bozorda aniqlanadigan
summasi.
Bozordagi — bozor qiymati(yoki bozor qiymatini hisoblash imkonini
beradigan boshqa biror ko‘rsatkich) aniqlanadigan aktiv bozorning mavjudligini
bildiradi.
Moliyaviy investitsiyalarni tasniflash
7. O‘zining moliyaviy hisobotlarida aylanma mablag‘lar va uzoq muddatli
aktivlar o‘rtasidagi tafovutni ko‘rsatuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar egalik qilish
muddati 1 yilgacha bo‘lgan qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalarni
aylanma mablag‘ sifatida, egalik qilish muddati 1 yildan oshadigan uzoq muddatli
moliyaviy investitsiyalarni esa uzoq muddatli aktivlar sifatida ko‘rsatishlari kerak.
8. O‘zining balanslarida qisqa muddatli va uzoq muddatli investitsiyalarni
farqlamaydigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar mazkur standartning 13 va 15-
bandlariga muvofiq investitsiyalarni baholash va balansdagi qiymatini aniqlash
maqsadlarida farqlashlari kerak.
Moliyaviy investitsiyalarni baholash
9. Moliyaviy investitsiyalarni xarid qilishda sotib olish qiymati bo‘yicha
baholanadi va bu qiymatga brokerlar xizmati uchun to‘langan haq, bank xizmati
uchun to‘lovlar, bojlar va boshqa xarajatlar kiritiladi.
10. Agar investitsiya to‘laligicha yoki qisman aksiyalarni emissiya qilish yoki
boshqa qimmatli qog‘ozlar chiqarish yo‘li bilan xarid qilinayotgan bo‘lsa, u holda
xarid qilish qiymati chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarning nominal qiymatiga emas,
balki ularni joriy qiymatiga teng bo‘ladi. Agar investitsiya to‘laligicha yoki qisman
boshqa aktivga almashtirish yo‘li xarid qilinayotgan bo‘lsa, u holda uning xarid
qiymati berilayotgan aktivning joriy qiymati bo‘yicha aniqlanadi.
11. Xarid qilingan paytgacha bo‘lgan davr uchun foizlar ulushi hisoblangan
dividendlarni o‘z ichiga olgan qiymat bo‘yicha xarid qilingan moliyaviy
investitsiyalar xaridor tomonidan sotuvchiga to‘langan foizlar summasini chiqarib
tashlab, xarid qiymati bo‘yicha hisobga olinadi.
12. Qarz qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarning xarid qiymati bilan to‘lash
qiymati o‘rtasidagi tafovut (diskont yoki xarid qilishdagi mukofot) investitsiyalar
bo‘yicha doimiy daromad mavjud bo‘lishi uchun investor tomonidan xarid qilingan
paytdan boshlab qarz to‘langunga qadar hisobdan chiqarib boriladi.
Investitsiyalarning balans qiymati Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar
13. Qisqa muddatli (joriy) aktivlar sifatida tasnif qilingan investitsiyalar
buxgalteriya balansida quyidagicha hisobga olinishi kerak:
13.1. Bozor qiymati;
13.2. Xarid qiymati va bozor qiymatidan iborat ikki qiymatning eng kichigi
bo‘yicha hisobga olinishi kerak.
Agar qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar xarid qiymati va bozor
qiymatlaridan eng kichigi bahosi bo‘yicha hisobga olinadigan bo‘lsa, balans
qiymati investitsiya portfelining umumiy qiymati asosida yoki investitsiyalar turlari
bo‘yicha yoxud alohida investitsiyalar asosida aniqlanadi.
14. Qisqa muddatli investitsiyalar bozor qiymatining o‘zgarishidan
keladigan daromad yoki zarar, sodir bo‘lgan hisobot davrida tan olinadi.
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar
15. Uzoq muddatli aktivlar sifatida tasnif qilingan investitsiyalar
buxgalteriya balansida quyidagicha hisobga olinishi kerak:
15.1. Xarid qiymati bo‘yicha:
15.2. Qayta baholashni hisobga olgan qiymat bo‘yicha;
15.3. Investitsiya portfeli usuli bo‘yicha aniqlangan, xarid qiymati va bozor
qiymatidan eng kichigi bahosi bo‘yicha hisobga olinadi.
16. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash uchun qayta
baholashni amalga oshirish davriyligini, shu jumladan uzoq muddatli
investitsiyalar toifalarini aniqlash zarur.
17. Balans qiymatining vaqtincha pasayishini istisno etgan holda
investitsiyalar qiymati pasayganda barcha uzoq muddatli investitsiyalarning
balans qiymati pasaytiriladi. Bunday pasaytirish har bir alohida moliyaviy qo‘yilma
bo‘yicha aniqlanadi va tayyorlanadi.
18. Uzoq muddatli investitsiyalar xarid qiymati bo‘yicha hisobga olinadi.
Uzoq muddatli investitsiyalarning qiymati qaytarilmaydigan, pasaygan, pasayib
borgan hollarda bu investitsiyalarning balans qiymati har bir investitsiya bo‘yicha
alohida kamaytirilishi kerak. Bunda xatarning turlari, investitsiya qilinayotgan
subyektda investorning ulushi e’tiborga olinadi.
19. Uzoq muddatli investitsiyalar balans qiymatining vaqtincha pasayishi
hisobda aks ettirilmaydi. Qiymat pasayishining boshqa hollari 21-bandda ko‘rib
chiqiladi.
Moliyaviy investitsiyalar balans qiymatini qayta baholash
20. Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalarni bozor qiymati bo‘yicha hisobga
oluvchi xo‘jalik yurituvchi subyekt hisob siyosatida investitsiyalar balans
qiymatining kamayishi yoki ko‘payishini quyidagicha aks ettiradi:
20.1. Daromad yoki xarajat sifatida;
20.2. 21-bandga muvofiq ravishda.
21. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash natijasidagi
qo‘shimcha baholash summasi xususiy kapitalga qayta baholashdan daromad
sifatida qo‘shiladi. Moliyaviy investitsiyalar qiymati pasayganda kamaytirish xususiy
kapitalda aks ettirilgan o‘sha investitsiyalarni qo‘shimcha baholash summasi
hisobidan amalga oshiriladi. Agar moliyaviy investitsiyalar qiymatini kamaytirish
summasi qayta baholashdan olingan daromad summasidan oshsa, bu farq xarajat
sifatida tan olinishi kerak. Qiymati pasaytirilgan investitsiyalarni qo‘shimcha
baholash miqdori shu investitsiyalardan kelgan zarar qoplangandan so‘ng xususiy
kapital ko‘payishiga kiritiladi.
Moliyaviy investitsiyalarni sotish va o‘tkazish
22. Investitsiyalarni sotishda sotishdan olingan tushum bilan balans
qiymati o‘rtasidagi farq tegishli xarajatlarni (broker yoki diler xizmati haqi) chiqarib
tashlangandan so‘ng daromad yoki xarajat sifatida tan olinadi.
Agar qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar balansda portifel usuli
bo‘yicha xarid qiymati yoki bozor qiymatidan iborat ikki qiymatning eng pasti
bo‘yicha hisobga olingan bo‘lsa, ularni sotishda daromad yoki zarar realizatsiya
narxi bilan xarid narxi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Agar investitsiya ilgari qayta baholangan yoki bozor qiymati bo‘yicha
hisobga olingan, balans qiymati esa qo‘shimcha baholash qiymatini hisobga olgan
holda ko‘paytirilgan bo‘lsa, xo‘jalik yurituvchi subyekt hisob siyosatini tasdiqlashi
yoki qo‘shimcha baholashni qoldiq summasini daromad schyotiga kreditlashi
yoxud uni taqsimlanmagan foyda hisobiga o‘tkazishi kerak. Bu hisob siyosati 3-
sonli BHMS “Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot”ga muvofiq qo‘llanilishi kerak.
23. Agar qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar ikki qiymatning: xarid
qiymati bilan bozor qiymatining eng kichigi bo‘yicha hisobga olinadigan bo‘lsa,
uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qisqa muddatli (joriy) investitsiyalarga
o‘tkazish ham ikki qiymat: xarid qiymati bilan balans qiymatining eng kichigi
bo‘yicha amalga oshiriladi.
24. Agar uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar ilgari qayta baholangan
bo‘lsa, ularni qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar toifasiga o‘tkazishda va bu qisqa
muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar bozor qiymati bo‘yicha hisobga olingan
bo‘lsa, qayta baholash qiymati balans qiymatidan chiqarib tashlanishi kerak.
Agar qisqa muddatli investitsiyalar bozor qiymatidagi o‘zgarish daromadga
kiritiladigan bo‘lsa, qo‘shimcha baholashning qolgan har qanday miqdori
daromadga o‘tkazilishi kerak.
25. Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni uzoq muddatli moliyaviy
investitsiyalar toifasiga o‘tkazish xarid qilish qiymati va bozor qiymatidan eng
kichigi bo‘yicha yoki bozor qiymati bo‘yicha, agar investitsiya ilgari shu qiymat
bo‘yicha hisobga olingan bo‘lsa, amalga oshiriladi.
Investitsiyalar bo‘yicha operatsiyalardan moliyaviy natijalar
26. Moliyaviy natijalarga quyidagilar kiritiladi:
26.1. Moliyaviy investitsiyalar bo‘yicha quyidagi ko‘rinishdagi
daromadlar/xarajatlar:
26.1.1. Uzoq muddatli va joriy investitsiyalar bo‘yicha foizlar, royalti,
dividendlar va ijara haqlari;
26.1.2. Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni sotishdan daromadlar va
zararlar;
26.1.3. 20-bandga muvofiq, bozor qiymati bo‘yicha hisobga olingan qisqa
muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar bo‘yicha realizatsiya qilinmagan
daromadlar va zararlar;
26.1.4. Xarid qiymati va bozor qiymatidan iborat ikki qiymatning eng kichigi
bo‘yicha baholangan qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni taqdim qilish
uchun talab qilinadigan bozor qiymatining kamaytirilishi va bunday
kamaytirishning qaytadan tiklanishi;
26.2. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar qiymatining vaqtincha
pasayishini istisno qilgan holda balans qiymatining kamayishi va bunday
qisqarishlarning qoplanishi;
26.3. 22-bandga muvofiq hisoblangan uzoq muddatli moliyaviy
investitsiyalarni sotishdan daromadlar va zararlar.
Soliqlar
27. Mazkur standartni qo‘llanish natijasida yuzaga keladigan soliq
oqibatlarini hisobga olish O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvofiq
amalga oshiriladi.
Yoritib berish
28. Moliyaviy hisobotlarda quyidagilar yoritib berilishi lozim:
28.1. Hisob siyosati, quyidagilar uchun:
28.1.1. Moliyaviy investitsiyalarning balans qiymatini aniqlash;
28.1.2. Bozor qiymati bo‘yicha hisobga olingan qisqa muddatli (joriy)
moliyaviy investitsiyalarning bozor qiymatidagi o‘zgarishlarni aks ettirish;
28.1.3. Qayta baholangan moliyaviy investitsiyalarni sotishda qo‘shimcha
baholash summasini aks ettirish;
28.2. Quyidagi ko‘rinishda olingan daromadga kiritilgan katta miqdordagi
summalar:
28.2.1. Uzoq muddatli va qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar
bo‘yicha foizlar, royalti, dividendlar va ijara haqlari;
28.2.2. Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni sotishdagi daromadlar va
zararlar;
28.2.3. Bunday moliyaviy investitsiyalar qiymatidagi o‘zgarishlar;
28.3. Realizatsiya qilinayotgan investitsiyalarning bozor qiymati, agar ular
balansda bozor qiymati bo‘yicha hisobga olinmagan bo‘lsa;
28.4. Ko‘chmas mulkka moliyaviy investitsiyalarning joriy qiymati, agar ular
uzoq muddatli investitsiya sifatida hisobga olingan bo‘lsa va joriy qiymati bo‘yicha
aks ettirilmasa;
28.5. Investitsiyalarga muhim cheklashlar yoki investitsiyalarni
realizatsiyasidan daromad va tushumni o‘tkazish;
28.6. Qayta baholash summasi bo‘yicha hisobga olingan uzoq muddatli
investitsiyalar uchun:
28.6.1. Qayta baholash o‘tkazilishini davriyligini aniqlash siyosati;
28.6.2. So‘nggi marta qayta baholangan sana;
28.6.3. Qayta baholash asosi va tashqi baholovchini jalb etish fakti;
28.7. Davr ichida bahosining oshirilishi summasidagi o‘zgarishlar hamda bu
o‘zgarishlarning tavsifi;
28.8. Asosiy faoliyati investitsiya faoliyatidan iborat bo‘lgan xo‘jalik
yurituvchi subyektlar uchun investitsiya portfelini tahlil qilish.
2) Banklarda hisob-kitob schyotlarini ochish tartibi: Xo‘jalik subyektlarida
mavjud pul mablag‘laridan maqsadli foydalanish va ularni samarali boshqarish,
shuningdek, olinadigan mablag‘lar va majburiyatlarni o‘z vaqtida so‘ndirish
buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2009 yil 16 martdagi
7/2-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi banklarida
ochiladigan bank hisobvaraqlari to‘g‘risida”gi Yo‘riqnomaga asosan banklarda
schyot ochiladi.
Banklarda quyidagi turdagi bank hisobvaraqlari ochish mumkin:
a) talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari;
b) jamg‘arma depozit hisobvaraqlari;
c) muddatli depozit hisobvaraqlari;
d) ssuda hisobvaraqlari;
e) boshqa depozit hisobvaraqlari.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning davlat ro‘yxatidan o‘tganidan so‘ng birinchi
marta milliy valyutada ochgan talab qilib olinguncha depozit hisobvarag‘i uning
asosiy hisobvarag‘i hisoblanadi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt asosiy hisobvarag‘ini
ochgandan keyin milliy va chet el valyutasida ochadigan barcha talab qilib
olinguncha depozit hisobvaraqlari uning ikkilamchi hisobvaraqlari hisoblanadi.
Mijozlar tomonidan bank hisobvaraqlari ochilayotganda, bank hisobvarag‘i
shartnomasi tuziladi.
Bank hisobvarag‘i shartnomasida bank mijozning hisobvarag‘iga kelib
tushayotgan mablag‘larni hisobvaraqqa kirim qilish va uni kiritib qo‘yish,
mijozning hisobvaraqdagi mablag‘larni tasarruf etish borasidagi topshiriqlarini
ijro etish shartlari, bu boradagi mijoz hamda bank huquqlari va majburiyatlari,
bank xizmatlari uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan komissiyalar hamda boshqa
shartlar belgilab olinadi.
Bank hisobvarag‘i shartnomasida mijozlarning bank hisobvarag‘iga kelib tushgan
mablag‘larni kiritib qo‘yganlik uchun (kredit aylanmasi uchun) vositachilik haqi
undirish borasida shart belgilanishi taqiqlanadi.
Tadbirkorlik faoliyati subyektlari bo‘lgan rezident yuridik shaxslar, yakka
tartibdagi tadbirkorlar hamda dehqon xo‘jaliklari tomonidan milliy valyutada
talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari ochish uchun bankka quyidagi
hujjatlar taqdim qilinadi:
a) hisobvaraq ochish to‘g‘risida ariza;
b) tijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni xorijdan olib keluvchi yakka
tartibdagi tadbirkorlar tomonidan – yashash joyi bo‘yicha davlat soliq xizmati
organi tomonidan berilgan Tijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib
keluvchi yakka tartibdagi tadbirkor davlat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risidagi
guvohnoma nusxasi;
c) davlat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risidagi guvohnomaning nusxasi;
d) imzolar namunalari va muhr izi qo‘yilgan ikki dona varaqcha.
e) tadbirkorlik faoliyati subyektlari bo‘lgan rezident yuridik shaxslar tomonidan
ta’sis hujjatlari (ta’sis shartnomasi, ustav) hamda ularga kiritilgan o‘zgartirish va
qo‘shimchalarning nusxalari, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar va
xorijiy sarmoya ishtirokidagi boshqa korxonalarning ta’sis hujjatlari va ularga
kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalarning notarial tasdiqlangan nusxalari;
f) mijoz nomidan pul-hisob-kitob hujjatlarini imzolash vakolatiga ega shaxsning
shaxsini tasdiqlovchi hujjati (pasport yoki uni o‘rnini bosadigan hujjat). Shaxsini
tasdiqlovchi hujjatning asli ko‘rsatilgandan so‘ng, bank tomonidan undan nusxa
olinadi.
Mikrofirmalar uchun buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini
amalga oshiruvchi shaxsning imzo namunasini taqdim etish talab etilmaydi.
Bankning talabiga ko‘ra bank hisobvarag‘i shartnomasi sud orqali quyidagi
hollarda bekor qilinishi mumkin:
1) mijozning hisobvarag‘ida saqlanayotgan pul mablag‘lari summasi bank
qoidalarida yoki shartnomada ko‘zda tutilgan eng kam miqdordan oz bo‘lsa, agar
bunday summa bank tomonidan bu haqda mijozni ogohlantirgan kundan
boshlab bir oyda tiklanmasa;
2) bank hisobvarag‘i shartnomasida boshqa muddat nazarda tutilgan bo‘lmasa,
ushbu hisobvaraq bo‘yicha bir yil davomida operatsiyalar amalga oshirilmagan
bo‘lsa.
Valyut schotlari va ularni ochish tartibi: Bankdagi valyuta scheti korxonaning
respublika xududidagi va xorijdagi
Banklarda valyuta schetlarida xorijiy valyutadagi pul mablaglari mavjudligi v
harakatii haqidagi axborotni umumlashtirish uchun muljallangan.
Valyuta schyotini ochishga asos bo‘lib tashqi iqtisodiy faoliyatni
yuritishgaberilgan ruxsatnoma (litsenziya) , korxona ustavi, mahalliy
hokimiyatdan davla ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida qaror va boshqa tegishli
hujjatlar hisoblanadi.Valyuta schetlari bo’yicha muomalalarni amalga oshirish va
rasmiylashtiris tartibii O’zbekston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Solik
kumitasi v O’zbekistonn Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy hujjatlari
bilan tartibga
Solinadi. Valyuta schetlari bo’yicha muomalalarni hisobga olish uchun schetla
rejasidaa 5200 “Valyuta scheti” belgilangan. 5200 “Valyuta scheti”ning debetid
korxonaningg hisob-kitob schetlariga pul mablaglarining kelib tushishi aks
ettiriladi.
Ushbu schetning kreditida esa korxonaning valyuta schetlaridan pul
mablaglarinin hisobdann chikarilishi aks ettiriladi. Korxonaning valyuta schetlari
krediti yoki debetig xatoo yozilgan va bankning kuchirmalarini tekshirishda
aniklangan summalar 486
“Da’volar bo’yicha hisob-kitoblar” schetida aks ettiriladi. Valyuta schetlari
bo’yich muomalalarr buxgalteriya hisobida bankning kuchirmalari va ularga ilova
kilinganpulli hisob-kitob hujjatlari asosida aks ettiriladi. Amaldagi konun va
me’eriyhujjatlarda har kanday korxonaga chet el valyutasidagi pul mablaglariga
ega bulish v uu bilan xujalik muomalalarini amalga oshirishga ruxsat
etilgan.Valyuta schyotidagi pul mablag‘larining hisobi 5210 «Mamlakat ichidag
valyutaa schyotlari» va 5220 « Chet eldagi valyuta schyotlari» da yuritiladi.
Ushbuvalyuta schyotlarini yuritish hisob-kitob schyotini yuritish tartibiga to‘liq
o‘xshaydi Faqatt farq shundaki, valyuta schyotlari ikki birlikda, ya’ni chet el
valyutasi va milli valyutalardaa yuritiladi. Bank valyuta schyotlaridagi pul
mablag‘larining holati vaharakatini faqat chet el valyutasida hisobini yuritadi va
chet el valyutasidaifodalangan valyuta schyotlaridan ko‘chirmani beradi.
Korxona esa valyut schyotlaridagii pul mablag‘larini ham chet el valyutalarida,
ham ularni Markaziy ban e’lon qilgan rasmiy kurslar bo‘yicha milliy valyutaga
o‘tqazilgan holda hisobga oladi.Buxgalteriya balansi va moliyaviy hisobotning
boshqa shakllarida chet el valyutalar faqatt milliy valyuta hisobida aks ettiriladi.
Valyuta schetini ochish uchun korxona bankka kuyidagi hujjatlarni
Topshirishi zarur:
1. Valyuta schetini ochish uchun ariza.
2. Tasis hujjatlarining nusxasi (ustav, tasischilar shartnomasi, ular notarial
idorala tomonidann tasdiklangan bulishi shart).
3. Registratsiyadan utganligi haqidagi hujjatlarning notarius tomonidan
tasdiklangannusxasi.
4. Korxona solik inspeksiyasida hisobga olganligi va pensiya fondida
Registratsiyadan utkanligi to’g’risida ma’lumotnoma.
5. Korxona boshligi va bosh buxgalterning imzolari va aylanma muxr
bosilgankartochka. Ushbu kartochka notarius tomonidan tasdiklangan
bulishi zarur.
Valyuta scheti ochilgandan sung bank va uning mijozi urtasida hisob-kitob kass
xizmatinii kursatish bo’yicha shartnoma imzolanadi. Unda bank kursatilgan
xizmat
Turlari, kursatiladigan xizmatlar uchun tulanadigan haqlar, mablaglarni
joylashtiris shartlarii, tomonlarning huquq va burchlari va boshkalar kursatiladi.
Valyuta muomalalarining buxgalteriya hisobini yuritish uchun 5200
“Valyutascheti”da kuyidagi subschetlarni ochish mumkin:
1. “Tranzit valyuta scheti”
2. “Joriy valyuta scheti”
3. “Chet eldagi valyuta scheti”.
Korxona uzining valyuta mablaglarini nafakat majburiy balki uz xohishi bilanham
sotishi mumkin.
Korxona hisob-kitob schyotidan pul mablag‘lari naqdsiz yo‘l bilan boshqa
Korxonalarga, davlat organlariga o‘tqazib beriladi, shuningdek bankning o‘zi
orqal shartnomaa shartlariga ko‘ra ko‘rsatilgan xizmatlar uchun ushlab qolinadi.
Pu
Mablag‘larini naqdsiz chiqim qilishga asos bo‘lib to‘lov topshiriqnomalari,
inkassotopshiriqnomalari, bankning memorial orderlari hisoblanadi.
Korxonaning buxgalteriyasida 5200 “Valyuta scheti”ning hisobi uchun
junanlorder va vedomostda yuritiladi. Valyuta scheti bo’yicha analitik hisob
valyutalarnin turlarii bo’yicha aloxida kartochkalarda yuritiladi. 5200 “Valyuta
scheti”ning analiti hisobb kartochkasi
Chet el valyutalarining kelib tushishi va chiqimi operatsiyalar yuz bergan
Sanadagi rasmiy kurslar bo‘yicha hisobga olinadi. Kelib tushgan sanadan boshla
mavjudd chet el valyutalari bo‘yicha rasmiy kurslarni o‘zgarishi sanasiga kursla
o‘rtasidagi farqlar vujudga keladi. Agar kurslar o‘sish tomonga o‘zgargan
bo‘lsamavjud chet valyutalari bo‘yicha korxona ijobiy kurs farqlaridan
daromadga eg bo‘ladi. Agar kurs pasayish tomonga o‘zgargan bo‘lsa mavjud chet
valyutalar bo‘yicha korxona salbiy kurs farqlaridan zarar ko‘rgan bo‘ladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi xo’jalik yurutuvchi korxonalard
valyutaa schotidagi pul mablag’larning sarfi, ya’ni chiqimi aktiv schot bo’lganlig
sabablii uning kreditida aks ettiriladi
3) Amaldagi qonunchilikka muvofiq mulkchilikning har qanday shaklidagi
korxona xodimlari ish haqidan quyidagi pul ushlanmalari va chegirmalari amalga
oshiriladi:
- Daromad solig‘i;
- Pensiya fondiga ajratma;
- Kasaba uyushmasiga ajratma (ixtiyoriy);
-Xodim tomonidan korxonaga etkazilgan moddiy zararni krplash bo‘yicha
to‘lovlar;
- Alimentlar;
- Kreditga sotilgan tovarlar uchun to‘lovlar va boshqalar.
Ijro varaqalari asosida ba’zi xodimlarning ish haqidan aliment ushlanishi
mumkin. Ushlab kolingan aliment puli ish haqi berilgan kundan E’tiboran 3 kun
ichid aliment undiruvchiga berishi yoki pochta orqali Junatishi lozim. Agarda
aliment undiruvchining manzili noma’lum bo‘lsa, u Holda ushlangan aliment
summasi sudning depozit hisobvarag‘iga o‘tkaziladi.
Misol. Oktyabr oyida ish haqidan 1000 sum, miqdorida aliment ushlandi va
Ushbu summa aliment undiruvchiga etkazildi. Ushbu muomala hisobda
Quyidagicha provodka bilan rasmiylashtiriladi:
D-t 6710 -«Xodimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashishishlar» - 1000 so‘m
K-t 6990-«Boshqa majburiyatlar» - 1000 so‘m.
Agar korxona savdo tashkiloti bilan bank krediti hisobidan korxona xodimig
kreditga sotilgan mollar uchun ariza-majburiyatning hamma summasiga Savdo
tashkilotlar! Bilan hisob-kitob kilgan bo‘lsa, bunday mollar uchun pul ushlab
kolish mumkin.Bunday muomalalarni hisobga olish uchun Hisobvaraqlar rejasida
4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari» Hisobvarag‘i
tayinlangan. Bu hisobvaraq: aktiv bulib, uning qoldigi korxonaga kaytarilmagan
kredit bo‘yicha xodimlarning qarzin; ko‘rsatadi, debet oboroti bank krediti
hisobidan korxonaning yana bergan topshiri: majburiyat summasini, kredit
oboroti esa qarzni koplash uchun ishchi va xizmatchilarnin ish haqlaridan
ushlangan summani ko‘rsatadi.Ishchilarning kreditga tovar olishi munosabati
bilan bankdan kredit olinsa quyidagicha provodka beriladi:
D-t 4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari»
K-t 6810. 7810.
Ishchilarning ish haqidan kreditni o‘zish bo‘yicha ushlanmalar kilinsa
Quyidagicha provodka beriladi:
D-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashishishlar»
K-t 4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari».
Ushbu ushlanmalar kreditni sundirishga yo‘naltirilganida quyidagicha Provodka
beriladi:
D-t 6810, 7810
K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti».
Xodimning ish haqidan quyidagi yana ushlanmalar ushlab qolinadi:
• dаrоmаd sоlig’i 12%;
• ShJBPHR (INPS) 1%; -
kasaba uyushasiga 1% ushlanma; -
xodimning arizasiga binoan.
Voyaga etmagan bolalr uchun sud qaroriga ko’ra undiriladigan aliment
miqdori (Oila kodeksi 99-moddasi) quyidagilardan iborat:
• bir bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning 25%;
• ikii bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning 33%;
• uch va undan ortiq bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning
50%;
Bunda har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan
bilan belgilangan eng kam oylik ish haqining uchdan bir qismidan kam bo’lmasligi
kerak.