17-ma’ruza o‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi va ishlash prinsipi. O‘zgarmas tok elektr mashinalarining ishlatilish sohalari. O‘zgarmas tok generatorlari

3.
 
O‘zgarmas tok mashinasining ish rejimlari va qo‘llanilishi 
O‘zgarmas tok mashinasi generator yoki dvigatel rejimida ishlashi mumkin. Bunda 
mashinaning ish rejimiga mos holda energiyaning bir turdan ikkinchi turga aylanish 
jarayoni ham teskarisiga o‘zgaradi. 
(
Izoh:
 O‘zgarmas tok mashinasining generator va dvigatel rejimi deganda bitta mashinaning 
ikki xil rejimda ishlashi nazarda tutilmaydi.
)
Odatda bitta mashinani ham generator, ham dvigatel rejimida ishlatish samarasiz 
hisoblanadi. Amalda generator va dvigatellarning konstruksiyalari o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘ladi. Ham generator, ham dvigatel rejimida ishlatiluvchi 
mashinalar esa alohida hollarda (masalan ayrim transport vositalarida, harbiy va kosmik 
texnikalarda va bir qator boshqa hollarda) ishlab chiqariladi va alohida konstruksiyaga 
ega bo‘ladi. 
Mashinaning generator rejimini ko‘rib chiqamiz.
Generator qutblaridagi
U
kuchlanish quyidagiga teng: 
(17.1) 
bu yerda 
r
ya
– yakor zanjiri qarshiligi, 
E
- generatorda hosil bo‘lgan E.Yu.K., 
I
ya
–yakor 
zanjiridagi tok kuchi. Generator yakori tekis aylangan paytda aylantiruvchi mexanik 

---

122 
moment (generatorni aylantirayotan mexanik kuchning momenti) elektromagnitik 
momentga (rotorni aylanishiga qarshilik ko‘rsatayotgan elektromagnitik kuchning 
momenti) teng bo‘ladi. Demak generator rejimida mashina hosil qilgan E.Yu.K 
(17.2) 
Ifodaning har ikki tomonini I
ya
(yakor chulg’amidagi tok kuchiga) ko’paytirib, 
generatordagi quvvatlar uchun quyidagi ifodaga ega bo’lamiz. 
(17.3)
Generatorni harakatga keltirayotgan mexanik kuch aynan shu quvvatga qarshi ish 
bajaradi. 
Mashinaning dvigatel rejimida esa tashqi manbadan yakor chulg‘amiga kuchlanish 
beriladi. Bu kuchlanish yakor chulg‘amida tok hosil qilib, yakorni aylanishiga sabab 
bo‘luvchi elektromagnitik momentni paydo qiladi. Yakor magnit maydonida 
harakatlanganda unda teskari yo‘nalishdagi E.Yu.K. E hosil bo‘ladi. Shuning uchun, 
mashinaning dvigatel rejimida yakor zanjiri elektr tenglamasi quyidagiga teng. 
(17.4) 
ya’ni yakorga zanjiriga tashqaridan berilgan U kuchlanish, yakor zanjiridagi kuchlanish 
tushuvi va teskari E.Yu.K. yig‘indisiga teng. Tenglikni yakor chulg‘amidagi tok kuchiga 
ko‘paytirib, dvigatel rejim 
uchun quyidagi quvvatlar tenlamasiga ega bo‘lamiz. 
(17.5)