2-Dünyagörüşü anlayışı, onun məzmunu, strukturu və tipləri
-Dialektikanın kateqoriyaları: təkcə, xüsusi və
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-Dialektikanın kateqoriyaları: təkcə, xüsusi və ümumi, mahiyyət və hadisə, məzmun və forma kateqoriyaları Dialektikanın kateqoriyaları - f əlsəfi təfəkkür hadisələrin, proseslərin hər hansı ayrıca növlərinə deyil, bütün varlığa xas olan ən ümumi xüsusiyyətləri, münasibətləri açır. Bu cür biliklər insan təfəkkürünün universal formalarında-kateqoriyalarda ifadə olunur. Varlığın universal əlaqəsinin, onların mürəkkəb, elastik, ziddiyyətli inkişaf gedişində başa düşüldüyü fəlsəfi anlayışlar dialektikanın kateqoriyaları qrupunu yaradır. Onların qarşılıqlı əlaqəsi bacarığın, tədqiqatların ən ümumi prinsiplərini ifadə edir. Kateqoriya- yunan sözüdür, mülahizə, fikir, dəlil deməkdir. Fəlsəfi kateqoriyaların mahiyyəti və spesifikasını aydınlaşdırmazdan əvvəl obyektiv aləmin inikası və idrak formaları olmaq etibarilə ümumiyyətlə kateqoriyaların nədən ibarət olduğunu müəyyən etmək lazımdır. Kateqoriyalar anlayışlardan əmələ gəlmişdir. Bütün təfəkkür formaları arasında anlayış xüsusi yer tutur. Anlayış insan şüurunun mücərrədləşmiş fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Deməli, anlayış tə- fəkkürün elə bir formasıdır ki, onun vasitəsilə cisim və hadisələrin ən əhəmiyyətli əlamətləri, əlaqə və münasibətləri ümumiləşdirilmiş şəkildə əks olunur. Anlayış biliyin yekunu, toplusudur- anlayışın digər inikas formalarından üstünlüyü də bundadır. Anlayış təfəkkürün ən yüksək formasıdır. Lakin dünyanın elmi cəhətdən dərk olunması kateqoriyalı təfəkkürə əsaslanır- kateqoriyalı təfəkkür insanın hər cür adi təfəkkürünə xas olsa da, elimdə daha dəqiq və hərtərəfli məzmuna malikdir. Kateqoriyaların funksiyası obyektiv aləmin qanunauyğun əlaqələrini, münasibətlərini əks etdirməklə gerçəkliyin əməli mənimsəmənin nəzəri əsası olmasındadır. Bir halda ki, kateqoriyalar elmi anlayışlar sistemini müəyyən edir, onda deməli, hər bir elmin öz kateqoriyaları vardır. Hər bir elm bu kateqoriyalardan istifadə etməklə onlara əsaslanır. Buna əsasən kateqoriyaları iki qrupa bölmək olar: bunlardan biri, aləmin müəyyən sahələrinin ümumi ziddiyətlərini və əlaqələrini əks etdirən xüsusi elmlərin kateqoriyalarıdır. Məsələn, biologiyada “həyat”,”zülal”,”bitki”, ”kimyada valentiklik”, ”ünsür”, ”fizikada kütlə”, ”faton”, ”element”, ”etikada vicdan”, ”borc” və s. 74 göstərmək olar. İkinci qrup kateqoriyalar isə təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün ən umumi inkişaf qanunları haqqında elm olan fəlsəfənin kateqoriyalarıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, fəlsəfi biliklər sisteminə kateqoriyalardan ilk istifadə edən qədim yunan filosofu Aristotel olmuşdur. Bir sıra filosoflar isə fəlsəfədə kateqoriyalardan istifadə olunmasına qarşı çıxmışdırlar. Məsələn, ingilis filosofu B. Rassel göstərirdi ki, mən Aristoteldə, Kantda və Hegeldə “kateqoriyanın” nəyi ifadə etdiyini heç vaxt başa düşməmişəm və mən şəxsən inanmıram ki, ”kateqoriya” fəlsəfə üçün hansı bir dərəcədə isə gərəkli olsun. Əlbəttə, B. Rasselin bu fikri ilə qətiyyən razılaşmaq olmaz. Çünki fəlsəfənin kateqoriyaları, məsələn, ”materya”, ”məkan”, ”zaman”, ”hərəkət”, ”kəmiyyət”, ”keyfiyyət” və s. istisnasız olaraq bütün “cism” və “hadisələrə” tətbiq olunur. Fəlsəfənin kateqoriyaları cism və ha- disələri, eləcə də qanun və qanunauyğunluqları dərk etmək prosesində elə pillələr və düyün nöqtələridir ki, bunların vasitəsilə dərk etmə prosesi mümkün olur. Fəlsəfənin bir çox kateqoriya- ları vardır, lakin burada fəlsəfənin cüt kateqoriyalarından bəhs olunacaqdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, cüt kateqoriyalar da iki qrupa ayrılır: universal əlaqələrin kateqoriyaları və struktur əlaqələrin kateqoriyaları. Dialektika üçün bütöv hadisələrin, proseslərin “qütb” tərəflərini əks etdirən cüt kateqoriyaların formalaşması xarakterdir. “Səbəb - nəticə”, “zərurət - təsadüf”, “imkan - gerçəklik” və başqalarının münasibətlərinin dialektik xarakteri əks, lakin qırılmaz bağlı olan anlayışlarda, onların vəhdətində, bir - birinə keçməsində, qarşılıqlı fəaliyyətində ifadə olunur. Dialektikanın kateqoriyalarının uyğunlaşması, bir - birini tamamlaması varlığın canlı hərəkətliliyini, keçidini, ziddiyyətini əks etdirməyə qadir olan universial anlayışların hərəkətli qovşağını yaradır. Təfəkkürün qəti formalarında bunu etmək olmaz. Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|