2-Mavzu: III a va IV a gruppa elementlarining tavsifi va xossalari

Alyuminiy uning davriy sistemadagi u’rni va atom tuzilishi.

Alyuminiy davriy jadvalda ushunshi davr, III A guruhida joylashgan.Alyuminiyni elektron formulasi ₁₃Al 1S²2S²2P⁶ 3S²3P¹.Tashqi energiya xisobiga 3S²dagi elektronlardan bittasi 3P ga u’tishi mumkin.

↑↓

↑

3S 3P
Bu xolatta alyuminiy S¹, P² 3 ta toq elektronlarni uyqotib +3 oksidlanish darajasini nomoyon qiladi.Metalmas bordan farqli aluminiy keng manoda amfoter metaldir.Shunday qilib metallik alyuminiy va uning gidroksidi kislotalar da xam, ishqorlar da xam eriydi.

3. 
   Alyuminiyni tabiyatda tarqalishi va tabiyi birikmalari
   

Tabiyi alyuminiy ₁₃Al barqaror izotopdan iborat.Bir neshta sunniy izotoplari olingan, bulardan³⁶₁₃Al ni shonlangan atom sifatida ishlatiladi.
Alyuminiy tabiyatda eng ku’p tarqalgan elementlardan biri (8,8%) bu’lib, kislorod va kremniydan keiyn ushunshi u’rinda turadi. Kimyoviy aktivligi yuqori bu’lgani ushun faqat birikmalar xolida ushraydi.Alyuminiyni eng muhim rudalari-boksitlar
Al₂O₃• H₂O, alunit K₂SO₄•Al₂(SO₄)₃ •Al₂O₃• 6H₂O, kaolin Al₂O₃•2SiO₂• 2H₂O, nefelin Na₂O•Al₂O₃•2SiO₂, dala shpatlarida ortoklaz K [AlSi₃O₈],
albit Na [AlSi₃O₈],kriolit Na₃[AlF₆]
4. Alyuminiyni olinishi va xossalari
1886 yili sanoatda qum tuproq va kriolit aralashmasini elektroliz qilib toza alyuminiy metali olindi. Eritma suyqlanma 950 ⁰C da, 6-7 B kushlanishda 15-30 KA tok kushida elektroliz qilindi.Kriolit suyqlanganda dissotsiyalanadi:
Na₃ [AlF₆] ↔3Na⁺+Al⁺³+6F^-
Al₂O₃-dissotsiyatsiyasi:Al₂O₃ ↔ 2Al⁺³+ 3O^-2
Katodta Al⁺³+3e → Al⁰
Anodta 3O^-2 - 6e→3O→O₂
3O+2C=CO + CO₂ aralashmasi xosil buladi.
Bu usulda olingan Al ni tozaligi 99,75 % buladi rafinirlash yuli bilan 99,99% Al olinadi.
Fizik xossalari.Alyuminiy kukushdek oq yaltiroq metal, zishligi 2,7 g/sm³, t_c=660⁰C, t_q=2270⁰C, xavoda xira oksid pardasi xosil buladi.
Alyuminiy- yumshoq,boglanuvshi, undan juda yupqa plyonka olish mumkin (aluminiyfolga). U elektr tokini yaqshi utkazadi, uning elektr utkazuvshanligi misga nisbatan 62% tashkil etadi.