2. ÜMumi DİLÇİLİk II indd
Yüklə 11,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. QAQAUZ DİLİ
Qaqauz dili qaqauzların doğma dilidir. Qaqauzlar oğuz tayfaları ilə bir sıra başqa türk qəbilələrinin, o cümlədən bəzi bulqar və qıpçaqların qovuşması nəticəsində əmələ gəlmiş- lər. Qaqauzlar ulu yurdları Türkmənistandan XI–XII əsrlərdə köç edib Bolqarıstana qədər getmişlər. XVIII əsrin sonların- da müəyyən siyasi-iqtisadi məsələlərlə bağlı Bolqarıstanın şimal-şərqindən qaqauzların çox hissəsi Bessarabiyaya kö- çürülmüşdür. XX əsrin əvvəllərində (1908–1914) isə buradan bir qrup qaqauz Orta Asiyaya və Qazaxıstana gətirilmişdir. Hazırda qaqauzlar ən çox Moldovanın cənubunda və Uk- raynada (bu yerlər Bessarabiya adlanırdı) yaşayırlar. Bundan başqa onlar Bolqarıstanda, Rumıniyada, Yunanıstanda, Orta Asiyada, Qazaxıstanda, Rusiyada məskunlaşmışlar. Qaqauz- lar xristian dininə inanır və ona qulluq edirlər. Qaqauzların dili daha çox türk (osmanlı) dilinə yaxın- dır. Buna görə də bəzi tədqiqatçılar qaqauz dilini müstəqil dil hesab etməyib, onu türk dilinin bir dialekti adlandırır- lar. Hər cür yaxınlığa baxmayaraq, qaqauz dili müstəqil türksistemli dildir və o, türk dillərinin oğuz yarımqrupun- da xüsusi mövqeyə malikdir. Qaqauz dilinin tarixi olduqca mürəkkəbdir. Xalqın başı- na gələn hadisələr dilə də öz təsirini göstərmişdir. Qaqauz dili yadlar əhatəsində müxtəlif tərəfdən təsirlərə məruz qalmışdır. Bu dilə bir tərəfdən slavyan dilləri – bolqar, rus, ukrayn, digər tərəfdən isə roman dilləri – rumın və moldav dilləri güclü təsir göstərib onu daha çox leksik və qrammatik dəyişikliklərə uğ- ratmışlar. Bütün bunlara baxmayaraq, qaqauz dili öz oğuz-qıp- çaq bünövrəsini mühafizə edib saxlaya bilmişdir. Müasir qaqauz dilinin (Moldovada və Ukraynada iş- lənən dilin) iki başlıca dialekti vardır: 1. Mərkəzi, yaxud Çadurlunq-Komrat dialekti; 2. Cənubi, yaxud Vulkaneşt dialekti. Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I I C İ L D 127 Qaqauz dilinin dialektləri fonetik, leksik və qramma- tik cəhətdən bir-birindən xeyli fərqlənir. Çadurlunq-Komrat dialekti qaqauz dilinin əsas dia- lektidir, ona görə də qaqauz ədəbi dili bu dialekt əsasında formalaşmışdır. Müasir qaqauz ədəbi dilinin özünə aid bir sıra səciy- yəvi xüsusiyyətləri mövcuddur. Məsələn, fonetik cəhətə nəzər yetirək: 1) Qaqauz dilindəki 9 saitin hər biri iki formadadır: a) normal sait -a, b) uzun sait -aa. At – aat Az – aaz Arı – aarı Ara – aara və s. 2) Bəzi səslər (ğ, v, q) söz tərkibindən düşür və saitlər qoşalaşıb, uzun tələffüz olunur: Dovşan – dovşan – dooşan Doğru – doğru – dooru Sığır – sığır – sıır və s. Qaqauz dilinin lüğət tərkibində səciyyəvi əlamətlər vardır. Belə ki, bəzi sözlər bu dildə işlənərək başqa dildən çox seçilir. Məsələn, çavdırıq – dəli, balaban – hündür, şaka – zarafat 1 və s. Qaqauz xalqının XX əsrin II yarısına qədər rəsmi ya- zısı olmamışdır. Ayrı-ayrı illərdə rumın və rus əlifbası ilə bəzi dini kitablar çap olunmuşdur. Lakin bu əsərlər yayıl- mamış və geniş kütlənin malı ola bilməmişdir. Qaqauzlar ancaq 1957-ci ildə xüsusi milli əlifba yaratmaq imkanı əldə etmiş və buna nail olmuşlar. Qaqauz əlifbası Kiri- li qrafikası əsasında yaradılmışdır. 1996-cı ildə türk əlifbasına əsasən hazırlanan latın qrafikalı əlifba hələ də işlədilməkdədir. 1 F.Zeynalov. Türkologiyanın əsasları. Bakı, 1981, səh. 158. |