3 downloaded from KitabYurdu org M ü Ə L l I f V ə Ə s ə r L ə r I h a q q I n d a

SADƏLƏŞDİRİLMƏZ KOMPLEKSLİK
263
bəhanəsi var idi: bu tamamilə on doqquzuncu əsrin elmi səviyyəsinə uyğun 
deyildi. Gözün necə fəaliyyət göstərdiyi – yəni işıq fotonları tor qişaya ilk 
dəfə düşdükdə nələr olduğu o dövrdə açıqlana bilməzdi.
352
Bəs  Darvinin  sadə  bir  quruluş  kimi  görüb  üstündən  keçmək  istədiyi  bu 
sistem əslində necə işləyir? Gözün tor qişasındakı hüceyrələr üstlərinə düşən 
işıq zərrəciklərini necə qəbul edirlər?
Sualın  cavabı  olduqca  mürəkkəbdir.  Fotonlar  tor  qişadakı  hüceyrələrə 
toxunduqda  sanki  bir-birinin  ardınca  ustalıqla  düzülmüş  domino  daşlarını 
hərəkətə gətirirlər. Bu domino daşlarının birincisi “11-cis-retinal” adlanan və 
fotonların  təsiri  ilə  hərəkətə  keçən  molekuldur.  Foton  ona  təsir  etdiyi  anda 
11-cis-retinal molekulu formasını dəyişdirir. Bu forma dəyişikliyi 11-cis-retinalla 
əlaqədar  olan  “rodopsin”  adlı  zülalın  da  formasını  dəyişdirir.  Rodopsin  bu 
sayədə daha əvvəl hüceyrənin içində yerləşən, amma formasının uyğunsuzluğu 
səbəbiylə reaksiyaya girə bilmədiyi “transdusin” adlı başqa bir zülal ilə birləşə 
bilir.
Transdusin  rodopsinlə  reaksiyaya  girmədən  əvvəl  GDP  adlı  başqa  bir 
molekula bağlı olur. Rodopsinə bağlandığı anda GDP-dən ayrılır və GTP adlı 
yeni bir molekula bağlanır. Artıq 2 zülal (rodopsin və transdusin) və 1 kimyəvi 
molekul  (GTP)  bir-birinə  bağlanmış  vəziyyətdədir.  Bu  yeni  formaya  birlikdə 
“GTP-transdusinrodopsin” deyilir.
Ancaq  hələ  proses  yeni  başlamışdır.  GTP-transdusinrodopsin  adlı  yeni 
birləşmə  hüceyrənin  içində  əvvəlcədən  mövcud  olan  “fosfodiesteraz”  adlı 
başqa zülalla birləşmək üçün uyğun formadadır. Bu birləşmə vaxt itirilmədən 
dərhal həyata keçirilir. Bu birləşmə nəticəsində isə fosfodiestaz zülalı daha əvvəl 
hüceyrənin  içində  mövcud  olan  cGMP  adlı  molekulu  parçalama  xüsusiyyəti 
qazanır.  Bu  proses  bir  neçə  dənə  deyil,  milyonlarla  zülal  tərəfindən  həyata 
keçirildiyi üçün hüceyrənin içindəki cGMP-nin faizi sürətlə azalır.
Bəs  bütün  bunların  görmə  prosesi  ilə  nə  əlaqəsi  var?  Bu  sualın  cavabını 
tapmaq  üçün  bu  maraqlı  kimyəvi  reaksiya  zəncirinin  son  mərhələsinə qədər 
baxaq. Hüceyrənin içindəki cGMP faizinin aşağı düşməsi hüceyrənin içindəki 
“ion kanallarına” təsir edir. İon kanalları hüceyrənin içindəki natrium ionlarının 
sayını  tənzimləyən  zülallardır.  Normal  şəkildə  cGMP  molekulları  hüceyrəyə 
kənardan natrium ionları daşıyır, başqa bir molekul da artıq ionları hüceyrədən 
xaric edir və beləliklə, tarazlıq təmin olunur. Ancaq cGMP molekullarının sayı 
azaldıqda hüceyrədəki natrium ionlarının da sayı azalır. Bu say azalması hüceyrə 
içində elektrik tarazsızlığı meydana gətirir. Bu elektrik tarazsızlığı hüceyrəyə 
bağlı olan sinir hüceyrələrinə təsir edir və “elektrik oyanması” adlandırdığımız 
oyanma əmələ gəlir. Sinirlər bunları beyinə ötürür və orada da “görmə” adlanan 
proses baş verir.
353
downloaded from KitabYurdu.org

---

HƏYATIN GERÇƏK MƏNŞƏYİ
264
Qısa desək, bir foton tor qişadakı hüceyrələrin birinə toxunmuş və bir-birini 
izləyən zəncirləmə reaksiyalar sayəsində hüceyrənin elektrik oyanması əmələ 
gətirməsinə  səbəb  olmuşdur.  Bu  oyanma  fotonun  enerjisinə  görə  fərqlənir, 
beləliklə, bizim “güclü işıq”, “zəif işıq” dediyimiz anlayışlar var. İşin ən maraqlı 
cəhətlərindən biri də budur ki, yuxarıda bəhs etdiyimiz bütün bu mürəkkəb 
reaksiyalar saniyənin ən çox mində biri qədər olan qısa müddət ərzində baş 
verir. Daha maraqlı olan cəhət də bu zəncirləmə reaksiyanın tamamlandığı anda 
hüceyrənin içindəki bəzi xüsusi zülalların 11-cis-retinal, rodopsin, transdusin 
kimi  ünsürləri  yenidən  əvvəlki  halına  salmasıdır.  Çünki  gözə  hər  an  yeni 
fotonlar toxunur və hüceyrədəki zəncirləmə reaksiya sistemi bu fotonların hər 
birini yenidən qəbul etməlidir.
Burada  qısa  şəkildə  xülasə  etdiyimiz  görmə  prosesinin  əslində  daha 
kompleks  incəlikləri  var. Ancaq  bu  xülasə  belə  nə  qədər  möhtəşəm  sistemin 
olduğunu bizə göstərmək üçün kifayətdir. Gözün içində o qədər kompleks, dəqiq 
hesablanmış bir sistem var ki, bu sistemin təsadüflərlə ortaya çıxacağını iddia 
etmək açıq-aşkar ağıldankənardır. Sistem tamamilə sadələşdirilməz kompleks 
quruluşa malikdir. Əgər bir-birləri ilə zəncirləmə reaksiyaya girən çox sayda 
molekulyar zərrənin biri əksik olsa və ya uyğun quruluşa malik olmasa, sistem 
əsla funksiyasını yerinə yetirməyəcəkdir.
Bu  sistemin  darvinizmin  canlılar    haqqındakı  “təsadüf”  açıqlamasına 
böyük zərbə endirdiyi aşkardır. Maykl Behe gözün kimyəvi tərkibi və təkamül 
nəzəriyyəsi  haqqında belə şərh verir:
Darvinin XIX əsrdə açıqlaya bilmədiyi görmə prosesi və gözün anatomik 
quruluşu həqiqətən də heç bir təkamülçü məntiqlə açıqlana bilməz. Təkamül 
nəzəriyyəsinin  irəli  sürdüyü  açıqlamalar  o  qədər  sadədir  ki,  gözdə  baş 
verən və kağıza köçürülməsi belə çətin olan inanılmaz dərəcədəki kompleks 
prosesləri əsla açıqlaya bilməz.
354
Gözün  sadələşdirilməz  kompleks  quruluşu  bir  tərəfdən  darvinist 
nəzəriyyəni Darvinin ifadəsi ilə “qəti şəkildə məhv edərkən”, digər tərəfdən də 
canlıları üstün ağıl və qüdrət sahibi Allahın yaratdığını göstərir.
Xərçəng gözü
Canlılar  dünyasında  bir-birindən  çox  fərqli  göz  tipləri  var.  Bizə  əsasən 
onurğalılara xas olan və bir az əvvəl incəliklərindən bəhs etdiyimiz “kamera 
tipli  göz”  quruluşu  məlumdur.  Bu  göz  quruluşu  işığın  sınması  prinsipi  ilə 
işləyir. Kənardan gələn işıq gözün ön hissəsindəki büllurda sınaraq içəri keçir 
və bu sayədə gözün arxa hissəsində fokuslanır.
Ancaq  bəzi  canlıların  gözlərinin  yaradılışı  daha  fərqli  sistemlərlə  işləyir. 
Bunlardan biri xərçəngin gözüdür. Xərçəng gözü “işığın sınması” deyil, “əks 
downloaded from KitabYurdu.org

---