3 i-bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy tarbiya haqida tushuncha

Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda aqliy tarbiyaning maqsadi,vazifasi, uning shaxs kamolotidagi ahamiyatini o‘rganish.
Kurs ishining vazifalari: Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarning bajarilishini taqozo etdi:

1. 
   Mavzuga oid ilmiy, huquqiy-normativ manbalarni o`rganish, tahlil qilish va umumlashtirish;
   
2. 
   Maktabgacha pedagogika fanining maqsad va vazifalarining nazariy-amaliy jihatlarini o‘rganish;
   
3. 
   Kurs ishi materiallari doirasida tavsiyalar ishlab chiqish;
   

Kurs ishining obyekti: Sho‘rchi tumani 3-Maktabgacha ta’lim tashkiloti
Kurs ishining predmeti: Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishini o‘rganish.
Kurs ishining metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarorlari “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari, “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta‘lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risidagi farmon, sohaga oid qarorlar,farmonlar.
Kurs ishining metodlari:
-mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganish, pedagogik tahlil, kontent tahlil, so‘rov, anketa.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rtta paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.

I BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy tarbiya haqida tushuncha.
1.1. Aqliy rivojlanish omillari.
Aql-keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlanib tafakkur va hayotni o'z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig'indisidir.
Aqliy tarbiya-bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga mimtazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta’sir ko'rsatish. U yosh avlodning insoniyat to'plagan bilimlar, malaka va ko'nikmalarda, qoidalarda o'z ifodasini topgan ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashning rejali jarayoni sifatida ro'y beradi. Bu ta’sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta'minlovchi xilma-xil vositalar, metodlar, sharoitlar yaratishni o'z ichiga oladi. Odamning aqli, uning aqliy rivojlanishi bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida namoyon bo'ladi. Ular aqliy faoliyatning jo'shqinligida, mustaqil ijodiy bilishga intilishda o'z ifodasini topadi.
Aqliy faoliyat diqqatning har doim ma'lum maqsadga qaratilgan bo'lishini talab etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan belgilanadi.
Aqliy tarbiyasi yetuk, o'tkir zehnli, zukko va zakovatli insonlarni xalqimiz donishmand kishilar deb ataydilar. Donishmandlik-bu donolik. Donolik insonning eng buyuk va olijanob fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne’matdirki, u har kimga ham nasib etavermaydi. Shuning uchun bo'lsa kerak, xalq donoligida «Aql toji oltindan, oltin har kimda ham bo'lmas», deyiladi.
Bolaning aqliy rivojlanishi ba'zi omillarga bog'liq:
1. Genetik omillar. Bu bola tug'ilish paytida ota-onasidan oladigan narsaga tegishli. Bolaning intellektual rivojlanish darajasi, sifati va yo'nalishi ko'p jihatdan ushbu omillarga bog'liq.
2. Onaning homiladorligi paytida paydo bo'ladigan omillar. Homilador ayolning turmush tarzi bolaning aqliy rivojlanishiga ta'sir qiladi. Masalan, tug'ilmagan bolaning aqliy qoloqligiga quyidagilar ta'sir qilishi mumkin.

• 
  to'yib ovqatlanmaslik
  
• 
  onaning tanasida yod etishmasligi
  
• 
  homiladorlik paytida kasallik
  
• 
  dorilarni qabul qilish
  
• 
  spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar, tamaki chekish.
  

3. Tashqi muhit omillari.Chaqaloqlarning aqliy faoliyatidagi buzilishlar quyidagi sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin:

• 
  bolalarning yomon ovqatlanishi
  
• 
  aloqa etishmasligi
  
• 
  vosita va kognitiv faoliyatga cheklovlar
  
• 
  to'liq bo'lmagan oila.
  

4. Katta oilaning omili.Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, birinchi tug'ilgan chaqaloqlar oiladagi boshqa bolalarga qaraganda aqlan ancha rivojlangan. Biroq, katta oilalarda bolalar ijtimoiy jihatdan yaxshiroq rivojlanadilar: ular muloqot qobiliyatlarini osongina egallaydilar va tezda jamiyatga moslashadilar.
5. Oilaning ijtimoiy holati omili. Juda kambag'al oilalarning farzandlari har doim ham ota-onalarini maktabdagi ko'rsatkichlari bilan quvontirmaydilar.
6.Maktabning ta'sir etuvchi omili. Ko'pgina umumta'lim maktablarida o'qituvchilar hanuzgacha o'zini yaxshi tutadigan, savollarga o'zi talab qiladigan tarzda javob beradigan, so'ramasdan hech narsa qilmaydigan yaxshi o'quvchini ko'rib chiqishadi. Yuqori ijodiy salohiyatga ega bolalar ushbu xususiyatlarga mos kelmaydi: vazifalarni hal qilishda nostandart yondashuvni ko'rsatadiganlar. Ta'limga individual va o'quvchilarga yo'naltirilgan yondashuvlargina bugungi kunda maktabdagi bolalarning aqliy rivojlanishini rag'batlantiradi.
7. Bolaning shaxsiy xususiyatlarining omili. Aqliy qobiliyatlarning rivojlanishiga bolaning fe'l-atvori va temperamenti ham ta'sir qiladi. O'ychan bolalar qiyin ishlarga diqqat bilan qaraydilar, ammo ular o'zlariga ishonchsiz va muvaffaqiyatsizlikdan qo'rqishadi. Yuqori darajada hayajonli bolalar biroz yuzaki, ammo o'z-o'zidan ijodiy impulslarni namoyon qila oladilar.
8. Ota-onalarning shaxsiy fazilatlari omili. Ota-onalar intellektual rivojlangan, muvaffaqiyatga erishgan, o'ziga ishongan va o'z ishini yaxshi ko'rganida yaxshi bo'ladi: bunday sharoitda bolalar tezroq rivojlanadi. Biroq, bu aqlli bolani tarbiyalashning asosiy sharti emas. Tarbiyada asosiy narsa ota-onaning g'amxo'rligi va bolalar kuchiga bo'lgan ishonchdir.
Insoniyat paydo bo'lgandan beri odamlar orasida yetishib chiqqan barcha olim-u fozillar, shoir-u yozuvchilarning barchasi mukammal ilm egallash orqali o'z davrining e’tiborli kishilari darajasiga ko'tarilganlar.
Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Koshg'ariy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalar, g'arb olimlaridan Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy,
J.J.Russo va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar yaratganlar.
Tarixan ta'Iim-tarbiya maxsus inson faoliyati sifatida shakllanib borish barobarida, ta’Iim-tarbiya yakunida tarbiyalanuvchining sifatlari, yani ta’limiy maqsadlar ham aniqlanib bordi.
Xitoyning Samarqanddagi elchisi Vey Sizinning hisobotlarida: «Samarqand aholisi mohir savdogarlardir. 0‘g'il bola besh yoshga to'lar ekan, unga savod o'rgata boshlaydilar»,-deb qayd qilingan.
Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ham ta'Iim-tarbiya masalalariga katta ahamiyat berilgan. Unda «Tarbiya hayotning eng muhim tirgagi, tayanchi bo'lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash lozimki, u avvalo, yaxshi o'qishni keyin esa yozishni o'rganishi bilan eng yuksak pog'onaga ko'tarilsin» deyilgan.
Farobiy ta'lim-tarbiyaga bag'ishlangan asarlarida inson takomilida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e'tibor berish zarurligi, ta’Iim-tarbiya usul va uslublari haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv to'g'risida», «Aql ma'nolari to'g'risida», «Ilmlarning kelib chikishi» kabi maorifiy asarlarida olimning ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o'z ifodasini topgan.
Farobiy ta’limning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni yetishtirishdan iborat deb biladi.
Beruniyning bilimlarni egallash yo'llari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O'quvchilarga bilim berishda ularni zeriktirmaslik; uzviylik, izchillik, yangi mavzularni qiziqarli, asosan ko'rgazmali bayon etish va hokazolarga e'tibor berish kerakligini uqtiradi. Olim bilim oluvchilarga qalbni yomon o'zi sezishi mumkin bo'lmagan holatlardan, behuda raqobatdan, shon shuhratdan saqlanish zarurligini aytadi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta'kidlaydi. Bu irsiyat, muhit, tarbiyadir.
Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan bilim egallashga da'vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo'ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, ular yetuk bo'lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o'qitish zarur deb biladi. U ta’limda quyidagi talablarga rioya etish zarurligini ta’kidlaydi: bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilmaslik, ta'limda yengildan og'iriga borish orqali bilim berish, olib boriladigan mashqlar bolaning yoshiga mos bo'lishi, o'qitishda jamoa bo'lib o'qitishga e’tibor berish, ta’lim berishda bola qiziqishini va qobiliyatini hisobga olish, o'qitishni jismoniy mashqlar bilan birga olib borish.
Abu Ali ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan.
Mushohada bilan idrok etishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarini tushuntirishdir.
Ikkinchi bosqich. Ikki xil fikrni idrok etish.
Uchinchi bosqich. O'zlashtirilgan bilim, fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda u haqiqiy aql deyiladi.
Olim aqlni 3 bosqichga bo'lar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, lekin hali harflarni ham, yozishni ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan.
Ikkinchi bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan, qalamdan foydalanishni o'rganayotgan bolalarning aqli tasavvur qilinadi.
Uchinchi bosqichda inson aql shakllarini va ularga muvofiq hissiy obrazlarni egallagan bo'ladi.
Ibn Sino aql deganda insoning tug'ma iste’dodini, bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi.

Aqlni ikki xil kategoriyaga bo'ladi





Amaliy aql

Nazariy aql