I QISM. TASVIRIY STATISTIKA
I bob. STATISTIKA PREDMETI VA USLUBI
1.1. Statistika nima?
Ilk bor statistikaning vujudga kelishi amaliy
ehtiyojlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Qadim
zamonlardayoq qurolli kuchlarga layoqatli kishilar
sonini bilish, soliqqa tortish obyektlarini belgilash
zarurati tug‘ilgan. Bu esa davlatni aholi soni va
tarkibida bo‘layotgan o‘zgarishlar ustidan kuzatishlar olib borishga undagan. Qishloq
xo‘jaligi, savdo-sotiq, hunarmandchilik, sanoat va boshqa sohalar hamda iqtisodiy
aloqalarning taraqqiy etishi ho‘jalikka oid hodisa va amallar ustidan muntazam
ravishda kuzatish olib borishni taqozo etgan. Natijada baholar va savdo-sotiq
statistikasi, mahsulotlarni ishlab chiqarish va taqsimoti statistikasi va boshqa
iqtisodiy statistika tarmoqlari vujudga kelgan va rivoj topgan.
Bozor munosabatlari va aholi tabaqalari orasida o‘zaro aloqalar kengayishi
bilan birga davlatni iqtisodiyotga aralashuvi obyektiv zaruriyat bo‘lib qoladi. Bu esa,
o‘z navbatida, yangidan-yangi ma’lumotlar to‘plash, iqtisodiy hayotning hamma
muhim tomonlarini qamrab olgan iqtisodiy axborot yaratish ehtiyojini tug‘diradi. Shu
bilan birga davlatlar orasida xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi, butun jahon
xo‘jaligining shakllanishi va taraqqiy etishi ayrim milliy iqtisodiyot va butun jahon
ho‘jaligi miqyosida tovar va xizmatlar hamda daromadlarni yaratish, taqsimlash va
iste’mol qilish jarayonlarini har taraflama tasvirlaydigan batafsil hisob-kitob
yuritishni talab qiladi. Hozirgi kunda bu masala ayrim milliy davlatlar va xalqaro
tashkilotlarning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Natijada milliy hisobchilik
shakllandi va rivoj topmoqda.
Ammo, ilk bor statistika davlatni boshqarish
muhim quroli sifatida shakllangan va rivojlanib
borgan bo‘lsa ham, shu bilan bir vaqtda ko‘pdan
ko‘p voqealarni, faktlarni miqdoriy jihatdan hisobga
olish va ma’lum darajada tartibga solish natijasida
ilmiy jihatdan juda qiziqarli materiallar ham
jamg‘arildi. Bu ishning dastlabki onlaridayoq sezgir
kuzatuvchi tarqoq butunlay tasodifiy tuyulgan o‘g‘il yoki qiz bola tug‘ilish soni,
nikoxlanish, yoki u yo bu yoshda o‘lish soni va shularga o‘xshash hodisalarda
ma’lum tartib- qoidalar borligini payqab hayratda qoldi. Natijada buning sabablarini
anglash ishtiyoqi kishida uyg‘onib, ularni tushuntirish yo‘llarini izlab topish ehtiyoji
tug‘ildi. Ana shu ehtiyojni qondirish uchun statistika xizmat qilaboshlashi bilan birga
ilm-fan sohasiga aylandi.
Amaliy faoliyatda to‘plangan tajribalarni umumlashtirish yo‘li bilan dastlab
davlatni boshqarish uchun zarur ma’lumotlar to‘plash, qayta ishlash, tahlil qilish va
Jamiyat hayoti, turmushi
haqidagi
ma’lumotlarga
bo‘lgan
amaliy
ehtiyoj
statistikani yaratdi.
Ma’lumotlarda
ifodalangan
tartib-
qoidalarni anglash ishtiyoqi,
tushuntirish yo‘llarini topish
zaruriyati statistikani fan
sohasiga aylantirdi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
talqin etish qoidalari, tartiblari, yo‘llari, usullari yaratildi. Statistika ana shunday fan
sifatida qaralib yangi izlanishlar asosida boyib bordi. Uning mohiyati va usullarini
takomillashtirishda matematika usullari, qurollari va yangi nazariyalaridan
foydalanish juda qo‘l keldi, chunki statistika ham matematikaga o‘xshab sonlar,
miqdorlar bilan shug‘ullanadi, ammo shunday toifalari bilan-ki, ular sifatga ega
bo‘lib, ommaviy hodisalarni o‘lchash natijasida hosil bo‘ladi. Pirovard oqibatda
statistik tafakkur uslubi, ya’ni statistika nazariyasi va uslubiyati (metodologiyasi)
shakllandi. Endi bu uslub nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy voqealarni o‘rganishda, balki
boshqa sohalarni ham birin-ketin egallay boshladi. Hozirgi vaqtda u deyarlik barcha
fan va texnika sohalarida, tajriba-eksperimentlarda, fizika, kimyo, biologiya,
arxeologiya,
agronomiya,
tibbiyot,
psixologiya,
sotsiologiya,
pedagogika,
tilshunoslik, harbiy ishlar va hatto tasviriy san’atda hamda musiqa bastalashda
qo‘llanilmoqda.
Shunday qilib, Statistika yuzaki qarashda oddiy so‘z bo‘lsa ham, lekin ko‘p
qirrali mazmunga ega.
Etimologiya, ya’ni so‘zlarni kelib chiqishi
jihatidan bu atama bevosita qandaydir bitta klassik -
grekcha yoki lotincha ildizga ega emas. U lotincha
“status”, ya’ni
ahvol,
holat
degan
so‘zning
italyancha “state” - davlat degan so‘z qiyofasini
olishidan kelib chiqadi. Statistika so‘zi kundalik
hayotga va ilm-fanga XVIII asrda kirib keldi.
Dastlab, savdo va moliya kapitali hamda pul
munosabatlari taraqqiyoti natijasida vujudga kelgan ehtiyojni qondirish maqsadida
to‘plangan mamlakat aholisi, iqtisodiy va siyosiy ahvoli haqidagi ma’lumotlar
statistik axborotlar deb yuritiladi.
Biroz keyinroq davlatning diqqatga sazovor
tomonlarini tasvirlaydigan davlatshunoslik fani paydo
bo‘lib, u statistika nomi bilan, uni yaxshi egallagan
bilimdon esa statistik deb atala boshlandi. Bu fanning
ko‘zga ko‘rinarli namoyondasi nemis G. Axenval (1719-1772yy) birinchi bo‘lib
statistika so‘zini ot sifatida qo‘lladi va ilmiy odatga kiritdi. Uning fikricha, statistika
bu davlat uchun alohida ahamiyat kasb etadigan masalalar sharhi, tasviridir. Ammo
hozirgi kunda statistika atamasini bunday mazmunda talqin etish ko‘p jihatlarini
yo‘qotdi. Kundalik turmushimizda mamlakat iqtsodiyoti va aholisi haqidagi
ma’lumotlar to‘plami statistika deb yuritilsa ham, ammo u o‘tgan asrlardagi
“davlatshunoslik” dan tubdan farq qiladi.
Statistika
lotincha
“status” - ahvol, holat so‘zi
bilan italyancha “state” -
davlat
so‘zidan
kelib
chiqib,
davlat
ahvoli
haqidagi fan.
Dastlab davlatshunoslik
fani statistika deb ataldi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Bu farq nafaqat axborot turlari ko‘pligi va
to‘laligida ko‘zga tashlanib qolmasdan, shu bilan
birga ularning xarakterida ham yaqqol kuzatiladi.
Endi statistika deganda faqat miqdoriy ifodalangan
axborotlar tushuniladi. Masalan, muayyan davlatda
qanday siyosiy tizim xukmronligi, qaysi til davlat tili
ekanligi statistikaga hech qanday aloqasi yo‘q, ammo
siyosiy firqolar soni, ularning maqsadi, a’zolar soni
va boshqa belgilar bo‘yicha taqsimlanishi, yetakchi firqo tashkilotlari a’zolarining
ijtimoiy holati, yoshi, jinsi va boshqa belgilari bo‘yicha taqsimoti, qaysi tilda qancha
aholi gaplashishi va hokazolar - bular statistikadir. Mamlakat hududiy
bo‘linmalarining ro‘yxati yoki jo‘g‘rofiy xaritada joylanishi statistika emas, biroq
aholini soni, sanoat tarmoqlari va hokazolarning hududiy kesimda taqsimoti
statistikadir.
Statistikaga oid ma’lumotlar uchun umumiy o‘ziga xos xususiyat shundan
iboratki, ular ayrim yakka hodisalarga tegishli bo‘lmasdan, balki doimo ularning
to‘plamini qamrab oluvchi umumlashtiruvchi miqdorlardir. Yakka hodisa,
to‘plamdan farqli o‘laroq, mustaqil va bir - biriga o‘xshash tarkibiy elementlarga
bo‘linmaydi. To‘plam bitta yoki bir nechta hodisaga kamayishi bilan butunlay yo‘q
bo‘lmasdan, oldingi mavqeini saqlab qoladi. Masalan, agarda shahar aholisi orasida
bir yoki bir nechta kishi vafot etsa yoki boshqa joyga ko‘chib ketsa, aholi
to‘plamligicha qolaveradi. Qandaydir korxona yopilsa korxonalar to‘plami o‘z
nomini saqlab qoladi. Ammo yakka korxonaga qarashli asosiy sex yopilsa, korxona
o‘z mavqeini yo‘qotadi, ya’ni ishlamay qo‘yadi.
Shuningdek, shaharga bir kishi ko‘chib kelishi yoki bola tug‘ilishi, yangi
korxona ishga tushishi bilan mavjud to‘plam o‘rniga yangisi yoki ikkinchi boshqa
to‘plam paydo bo‘lmaydi.
Agarda hodisa yakkayu yagona bo‘lib, keyinchalik unga o‘xshash hodisa
yuzaga chiqishi kutilsa, u holda bu hodisa mustaqil statistika obyektini tashkil etadi.
Masalan, Asakadagi o‘zbek-quriya qo‘shma yengil mashinalar ishlab chiqaruvchi
korxona ishga tushishi bilan respublika xo‘jaligida yangi tarmoq shakllanishiga asos
solindi. Demak, bu korxona statistika, obyekti hisoblanadi, chunki keyinchalik unga
o‘xshash mashinasozlik korxonalari vujudga kelishi mumkin, haqiqatda ham paydo
bo‘la boshladi.
To‘plam tarkibidagi har bir hodisa o‘z o‘zidan statistikani qiziqtirmaydi. U
to‘plam bo‘yicha umumiy ko‘rsatkichlarni olish uchun asos sifatida statistika
diqqatini tortadi. Masalan, nikohni qayd qilish oila quruvchi ikki yosh uchun
ahamiyat kasb etadi, chunki ularning oilaviy huquq va vazifalarini belgilaydi, shu
jihatdan davlat tashkiloti-ZAGS larni ham qiziqtiradi, chunonchi ular huquqiy oila
munosabatlari ustidan nazorat olib borish uchun tuzilgan. Bu fakt statistika uchun
qayd qilingan nikohlar soni, yangi oilalar a’zolarining yoshi, yashash manbaalari va
xokazolar haqidagi umumiy ko‘rsatkichlarni olish jihatidangina ahamiyatga ega.
Hozirgi
zamon
statistikasi
davlatshunoslikdan
axborotlarning
to‘laligi,
turli- tumanligi va xarakteri
bilan tubdan farq qiladi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Garchi faktlar gung bo‘lsa ham, ularni tushunish kerak, talqin eta bilish lozim.
Statistikaga ana shunday yo‘sinda yondashish natijasida bu so‘zning ma’nosi boyidi,
u mazmunan yangi jihatga ega bo‘ldi.
Statistika deganda ma’lumotlar to‘plash jarayoni
ham ularni qayta ishlab, xolisona va aniq talqin etish
qoidalari ham tushuniladi. Ana shu mazmunda
statistika ham fan, ham faoliyat sohasi, ham kasb
turidir. U uyushtirilgan bilim tarmog‘i ham,
maqsadlarni amalga oshirish uchun kuchli qurol ham,
kasbkorlik faoliyati sohasi ham hisoblanadi. Ko‘zga ko‘ringan iqtisodchi olim
E.Keyn shohidlik qilishicha, ma’muriy muassasalarda ishlarni tasniflashga oid
amerika ma’lumotnomasida statistika quyidagicha ta’riflanadi: “Statistika faktlarni
xulosalar yasash uchun asos sifatida to‘plash, tasniflash va miqdoriy baholash
haqidagi fandir”
1
Shu jihatdan u tasviriy statistika nomi bilan ham yuritiladi.
Demak, tasviriy statistika deganda axborotlar
to‘plash, tasniflash, umumlashtirish va talqin etish
yo‘llari nazarda tutiladi. Uning diqqat markazida
ma’lumotlarni to‘plash va umumlashtirish turadi.
Tasviriy statistika ma’lumotlarni samarali to‘plash,
tartibga solish va umumlashtirilgan statistik axborotlar olish usullarini ishlab chiqish
va amalda qo‘llash bilan shug‘ullanadi. Bu ishda EHMdan foydalanish muhim
masala hisoblanadi. Shuning uchun iqtisodchi mutaxasislar, statistiklar EHM
yordamida axborotlar to‘plash, ishlash va saqlash qoidalarini chuqur bilishlari lozim.
Shunday qilib, statistika atamasi ko‘p qirrali tushuncha bo‘lib, hozirgi kunda u
quyidagi mazmunlarda ishlatiladi:
-statistika deganda turmushimizning turli tomonlari - iqtisodiy, madaniy,
siyosiy, ma’naviy, sotsial-psixologik, ijtimoiy-demografik va hokazo hodisalar
hamda atrof-muhit holati haqidagi ma’lumotlar majmuasi tushuniladi. Bunday
mazmunda bu so‘z ko‘proq davriy matbuot sahifalarida va axborot vositalarida
ishlatiladi;
-ma’lumotlarni to‘plash va qayta ishlash jarayoni ham statistika deb yuritiladi;
-statistik ko‘rsatkichlarni hisoblaydigan va saqlaydigan, axborot xizmatlarini
ko‘rsatadigan maxsus tashkilotlar nazarda tutilganda ham statistika so‘zi
foydalaniladi. Masalan, gazeta sahifalarida “statistika bergan ma’lumotlarga ko‘ra”
degan ibora tez-tez uchrab turadi;
-yirik korxona va idoralarda ho‘jalik faoliyat haqidagi ko‘rsatkichlarni
hisoblash va hisobotlar tuzish bilan shug‘ullanadigan bo‘lim nomi ham statistika deb
yuritiladi;
-statistika deb maxsus ilm-fan yo‘nalishi ham ataladi;
1
Э
.
Кейн
.
Экономическая
статистика
и
эконометрика
.
Инглизчадан
таржима
.
М
:,
Статистика
, 1997. 11
бет
.
Statistika - bu fan
tarmog‘i, amaliy faoliyat
sohasi, bilim yo‘nalishi,
bilish quroli.
Tasviriy statistika - bu
ma’lumotlar
to‘p-lash,
tasniflash, umum-lashtirish
va talqin etish yo‘llaridir.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
-statistika deganda turli ilmiy-texnika sohalarida gipotezalar yasash, baholash
va yechimlar qabul qilish jarayonida statistik uslubiyatni tatbiq qilish ham
tushuniladi;
-nihoyat, matematikada turli mezonlar va umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar
statistika deb yuritiladi.
Dostları ilə paylaş: |