№4 323 noverbal kommunikatsiya – paralingvistikaning o’rganilish tarmog’i sifatida temirova Feruzabonu Temir qizi
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2022
№4 327 muvofiqlik xam og’zaki, xam nutqsiz kommunnikatsiya vositalari kasb faoliyatining quroli xisoblangan pedagog uchun juda muximdir. Noverbal muloqot tizimlari kommunikatsiya jarayonida muxim rol o’ynaydi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda 80% axborot imo-ishoralar, mimika va pantomimika yordamida ifodalanadi. Noverbal belgilar nutqni to’ldiradi, ba’zida uning o’rnini bosadi, kommunikativ jarayon ishtirokchilarining emotsional xolatini aks ettiradi. Shuning uchun muloqot davomida noverbal signallarni kuzatish va ularning mazmunini tushunish juda muximdir. Noverbal muloqatda quyidagi belgilar tizimlaridan keng foydalaniladi: 1.Kinetik belgilar tizimi – imo-ishoralar, mimika va pantomimikdan iborat. Masalan, rost so’zlayotgan kishi ochiq kaftlarini ko’rsatishdan qo’rqmaydi. Yolg’onchi esa kaftlarini berkitishga xarakat qiladi. Suxbatdoshdan o’zini yuqori tutish belgilaridan biri – butun kaft cho’ntakda bo’lib, bosh barmoqning tashqariga chiqarib qo’yilganidir. Shubxalanuvchanlikni odatda og’izni qo’l bilan ximoyalash, burunga tegib qo’yish, qovoqlarni silab qo’yish, quloq ortini yoki bo’yinni qashlab qo’yish bildirib qo’yadi. Daxanni silab qo’yish qaror qabul qilishga qiynalishni ko’rsatadi. Asabiylik xolati kishining biror narsaga – bilak uzugi, soati va shu kabilarga xech qanday maqsadsiz qayta-qayta tegib turishi ostiga yashirinadi. Stulning ustiga “minib” oyoqlarni keng yozib o’tirishdan odamdagi dominantlikka (ustunlikka) moyillikni sezish mumkin. Oldinga chiqarilgan oyoq, ayniqsa, uning uchi bilan yer depsinayotgan bo’lsa, dominantlik yaqqol namoyon bo’ladi. Bosh orqasiga chalishtirilgan qo’llar, ayollarda belga tiralgan mushtlar xam dominantlikka intilish munosabatidan darak beradi. Kiyimdagi yo’q changlarni qoquvchilar bunday xarakati bilan suxbatdosh fikriga e’tiborsizligini yoki qo’shilmasligini ko’rsatadi. Agar kishi daxanini kafti bilan tirab o’tirgan bo’lsa, diqqat bilan tinglayotgani va o’ylanib qolganidan darak beradi. 2. Proksemik belgilar tizimi kommunikativ jarayon ishtirokchilarining fazodagi joylashuvidan iborat. Muloqot davomida kishilar o’rtasidagi munosabat 4 xil xududdan birida amalga oshiriladi. Jumladan, intim xudud (oralig’i 15-45sm) ga eng yaqin va tanish odamlargina kiritiladi. Uning asosiy belgilari: ishonch muxiti, past ovoz, taktil aloqa. Bu xududga begonalar kirishi organizmda muayyan fiziologik o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. (yurak urishi tezlashadi, adrenalin ajralishi ko’payadi). Shaxsiy xudud (45-120 sm) da tanishlar, xamkasblar muloqoti amalga oshiriladi. Uning asosiy belgilari: vizual kontaktning uzoqroq davom etishi, verbal muloqotning noverbal muloqotdan ustun bo’lish. Ijtimoiy xudud (120-400 sm) da begona kishilar muloqoti amalga oshadi. Uning asosiy belgilari: muloqotning rasmiy xarakterga ega bo’lishi, suzbatdoshlar bir-birini yaxshi tanimasligi. Ommaviy xudud (400 sm va undan ortiq) da kishilarning katta guruxi bilan muloqot qilinadi. Uning asosiy belgilari: bevosita kontaktning yo’qligi, noverbal signallar rolining ortishi. 3. Vizual kontakt ko’zlar orqali amalga oshiriladigan aloqa. Psixologik tajribalardan maьlum bo’lishicha, suxbatdoshlar bir-birining ko’zlariga tikilishi bilan o’zidagi yoqtirish, sadoqat yoki tajovuzkor reaktsiyalarga tayyorlikni ifodalaydi. Yoqimsiz mavzudagi suxbat davomida kishilar ko’zlar to’qnashuvidan o’zlarini saqlaydilar. Ayollar vizual kontaktga ko’proq moyildirlar. Odamning emotsional xolati ta’sirida ko’z qorachig’i shakli o’zgaradi. Masalan, salbiy emotsiyalar ta’sirida ko’z qorachiqlari torayadi, ijobiy xolat kuzatilganda esa aksincha qorachiqlar kengayadi. Mutaxasislar maslaxatiga ko’ra, ijobiy va ishonchli munosabat o’rnatish uchun suxbatdoshlar vizual aloqa kontakti butun muloqot vaqtining 60-70% egallashi kerak. Odam samimiy bo’lmasa yoki uyalayotgan bo’lsa vizual aloqa butun muloqot vaqtining 1/3 qismini egallaydi. Agar vizual kontakt butun muloqot vaqtining 2/3 qismini egallasa, bu xolat |