to‘g‘risidagi g‘oyalari va qarashlari freydizmga (ruhiy tahlil ta’limotiga) nisbatan
ham, marksizmga nisbatan ham ancha insonparvar. Marksizm asl, haqiqaiy, real
gumanizmni imkoniyat salohiyat tarzda ifodalashiga qaramasdan, uni voqelikka
aylantira ololmadi. Mafkuraviy va amaliy-siyosiy masalalarda o‘zidan sust
bo‘lgan ekzistensializmga ilmiy tashabbusni oldirib qo‘ydi.
Inson tabiati haqida original fikr yuritganlardan biri E. Kassirer bo‘ldi. E.
Kassirer inson turli ramzlar yaratuvchi hayvon degan g‘oyani o‘rtaga tashladi -
animal symbolicum
6
. Inson o‘zi va tabiat oralig‘ini turli ramzlar bilan to‘ldiradi
hamda ular orqali jamiyat va tabiat bilan bog‘lanadi.
So‘zlashuv tili - inson yaratgan shunday ramz. Aslida u tovushlar
kombinatsiyasidan
yasalgan ramz, belgi (so‘z) orqali voqelikni aks ettirishdir.
Madaniyatning har bir hodisasi - ramz. Ramzlarni yaratish va ulardan foydalanish
kishilarga har qanday insoniy faoliyatni amalga oshirishga ko‘maklashadi.
Masalan, til nafaqat kishilarning o‘zaro aloqasini ta’minlaydi, ularning jamoaga
birlashishiga, jamiyatni vujudga keltirishiga shart-sharoit tug‘diradi, tafakkurini
yuzaga chiqaradi. Ramz (til) tufayli inson aqlli mavjudot, va «ijtimoiy hayvon»
bo‘la oldi. Ramz yaratish orqali inson birlamchi tabiatni qayta ishlab, ikkinchi
tabiatni (jamiyatni), shu jumladan o‘z insoniy tabiatini yaratdi va takror yaratib
turadi.
E. Kassirerning inson ramzlar yaratuvchi hayvon ekanligi to‘g‘risidagi
xulosasi shaklan original bo‘lsada, lekin ayrim detallarni hisobga olmaganda,
mazmunan inson mohiyatini ochib beruvchi yangi tamoyillarni olg‘a surgani
yo‘q. Quyidagi fikr, nazarimizda, adolatlidir: «Insonning ushbu xossalari – aql,
yaratuvchilik, jamiyatga mansublik va ramz ijod qilish inson tabiatini to‘liq
tashkil etmasalarda, haqiqatan mohiyatlidir. Ular
insonning umumtarqalgan
imkoniyatlaridir, ammo «inson tabiati» deb atash joiz bo‘lgan narsani tashkil
etmasliklari mumkin... Bu xossalarning barchasiga ega bo‘lib ham, inson erkin
6
Э.
Dostları ilə paylaş: