8-mavzu. Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozori

3.Yevroobligatsiyalar bozorining rivojlanishi
Eng tarqalgan nuqtai nazarga ko‘ra, yevroobligatsiyalar birinchi bo‘lib 1963 yilning iyul oyida Italiyaning yo‘l qurilishi bo‘yicha Autostrade kompaniyasi tomonidan chiqarilgan. Zayomning lid-menejerlari S.G.Warburg & Co. ingliz savdo banki (merchant bank), menejerlari (co-managers) – Banque de Bruxelles S.A., Deutsche Bank A.G., Rotterdamsche Bank N.V. bo‘ldi. Listing London fond birjasida olindi.
Yevroobligatsiyalar paydo bo‘lishi AQSh tomonidan xorijiy qarzdorlarning kapitallar bozoridan foydalanishiga cheklov joriy qilishi bilan bog‘liq.
Natijada qarzdorlar boshqa bozorlarga ketib qoldi.
Vetnam urushi va u bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan 1965 va 1968 yillardagi cheklovlar yevroobligatsiyalar bozori rivojlanishiga yana bir turtki bo‘ldi. Shu paytdan boshlab yevroobligatsiyalar bozorining jadal o‘sish va zarur infratuzilmalar paydo bo‘lish davri boshlandi. 1968 yil amerikaning Morgan Guaranty banki yevroobligatsiyalar bilan savdo bo‘yicha Euroclear kliring markazi tashkil qilindi, 1970 yil uning asosiy raqobatchisi Cedel o‘z ishini boshladi. 1969 yil yevroobligatsiyalar bozoridagi eng yirik operatorlar o‘zlarining tashkiloti – Xalqaro obligatsion dilerlar Uyushmasini (Association of International Bond Dealers) tashkil qildi.
1970-yillarda kapital olib chiqish cheklovlarining bekor qilinishi yevroobligatsiyalar bozorining rivojlanishiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmadi.
Bozor rivojlanishining uchinchi bosqichi – 1980-yillarda ro‘y bergan jahon qarz inqirozi (bunda Meksika hukumati 1982 yilning avgustida, undan keyin esa Braziliya, Argentina va boshqa qator mamlakatlar hukumati xalqaro zayomlar shartlarini bajarishdan bosh tortdi)ga olib keldi.
Natijada investorlar o‘z kapitallarini ancha qulay bo‘lgan Yevropaga ko‘chirib o‘tkazdi.
Garchi yevroobligatsiyalar, qoidaga ko‘ra, London yoki Luksemburg fond birjalarida (so‘nggi yillarda esa Dublin fond birjasida ham) listingga ega bo‘lsa-da, ular bilan savdo faqat birjadan tashqari (telefon) bozorda amalga oshiriladi.
Professional bozor qatnashchilari dilerlar nomiga ega. Diler sifatida mos keluvchi milliy qonunchilik bilan tartibga solinadigan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha kompaniyalar va banklar ishtirok etadi. Bozor qoidalariga ko‘ra u yoki bu obligatsiyalar chiqarilishi lid-menejeri va uning market-meykeri ham hisoblanadi, ya’ni u taklif ortiqcha bo‘lganda obligatsiyalarni xarid qilgan va talab ortiqcha bo‘lganda ularni sotgan holda faol ikkilamchi bozorni qo‘llab-quvvatlash bilan shug‘ullanadi.
Yevroobligatsiyalar bilan birjadan tashqari bozorda savdo qilinishi sababli ushbu bozorning qayd qilingan ish vaqti ham yo‘q. Lekin shunga qaramay, 1SMA qoidalariga ko‘ra, dilerlar hech bo‘lmaganda belgilangan soatlarda savdo yuritishga majburlar. 1SMA a’zolari o‘rtasida savdoda minimal lot turli vositalar bo‘yicha differensiatsiya qilgan holda belgilanadi. Eng tarqalgan lot – 100 ta obligatsiyadan iborat (yoki nominal bo‘yicha 100 000 doll.). Foiz stavkasi qayd qilingan obligatsiyalar bo‘yicha odatiy spred 0,5% ni tashkil qilishi mumkin. Bitimni yo‘lga qo‘yish (ijro etish – settlement) 1995 yil o‘rtalaridan boshlab, odatda, biron-bir bayramdan qat’i nazar, bitim tuzilgan kundan keyin uchinchi kalendar kunida (T + 3) amalga oshiriladi. Biroq xaridor va sotuvchi o‘rtasida kelishib olingandan so‘ng, har qanday yo‘lga qo‘yish o‘rnatilishi mumkin. Obligatsiyalar kotirovkasi netto asosida qilinadi, ya’ni to‘plangan foizlarni o‘z ichiga olmaydi. Yil 360 kunga, oy esa – 30 kunga teng deb olinadi.
AQSh dollarida yevroobligatsiyalar bozori uchun benchmark amerika g‘aznachilik obligatsiyalari (10 yillik T-notes) daromadliligi, yevroda – nemis uzoq muddatli obligatsiyalari bunds daromadliligi hisoblanadi.
Yevroobligatsiyalarni joylashtirish jarayonida uchta asosiy sanani ajratib ko‘rsatish mumkin:

Yevroobligatsiyalar tashkil qilish va joylashtirish quyidagi tarzda amalga oshiriladi. Xalqaro firma-auditor tanlab olinadigan tayyorgarlik davri (bu yevrobozorda qarz olish qiymatini qisqartirishga imkon beradi) va emitentning xalqaro kredit reytingi olishi (usiz yevroobligatsiyalar bozoriga chiqish imkoni yo‘q) muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, yuridik firma-maslahatchi maqomiga va ushbu moliyaviy vositalar emissiyasi shartlari bilan shug‘ullanuvchi yuqori malakali tashkilotchilar tanlashga e’tibor qaratiladi.