8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

İntcmct  ıstifadəçilərı  şəbəkəyə  İntemet  şəbəkəsi  xidnıotləri- 
ııin təchizatçısı  adlanan xüsusi təşkilallann (provayder - provider) 
kompüterləri  vasitəsi  şəbəkəyə  qoşulur.  Provayderlər  istifadəçi- 
lərin  qoşulması  üçün  bir çox  xətlorə  və  İtemetin  digər hıssəsınə 
birləşmok  üçün yüksək  sürətli  rabitə  olaqələrinə  ınalikdir.  Kiçik 
təchizatçılar daha böyüklərə tabedir. Bir-biri  ilə yüksək sürətli ra- 
bitə  əlaqələri  ilə bağlı  oian bütün təşkilatlar İnetrent  şobokosinin 
baza hssəsin və ya əsasm (Backbon) "onurğa"  təşkil edır.
Şəkil.  11.1.  Kompiiterhrin intertwtə qoşulmasıııın nümunəvi
model
Lakin  tək  istifadəçidə  və  LHŞ  yüksək  sürətli  xətlə  İnternet 
əsasma qoşula bilər və provaydcr oia bilər.

---

İntemctə qoşulan kompütcrlən  adətən onun qovşağı  və ya say 
tı  (sıte-yer) adlandırırlar.  Provayderlərde  qoşulan qovşaqlar ıstifa- 
dəçilərin İntemetə qoşulmasın təmin  ediriər.
Bir çox  fırmalar  İntemetdə  web-qovşaqlar yaradır,  onlann kömə- 
yi ilə onlar özlənnin mallan və xidmətləri barədə məlumat yavırlar.
İııtemctə  provayder vasitəsi  ilə qoşulmaq  o deməkdir kı, sız öz 
modemmiz vasitəsi  ilə sizi  İnternetlə bağlayan təchizatçımn kom- 
püteri  ilə əlaqə yaradırsız.  Hal-hazırda İntemetə  qoşulmanm  dörd 
müxtəlif variantı  mövcuddur:
❖ daimi  qoşulma  (gündə  24  saat),  LHŞ  aynlmış  rabitə  əlaqə- 
sinin köməyi ilə birləşir,  bu xətt  informasiyanı  yüksək ötıir- 
mə  sürətin  təmin  edir.  Orta  və  iri  fırmalar  tərofindən  istifa- 
də olunur.  Bahalı variantdır.
❖ clcktron poçt vasitəsi  ilə iş.  Ucuz üsul.
<♦ temıinahn  emulyasiyası  köməyi  iiə  kommutasiya  olunan 
birləşmə.  Sizin FK -  təchizatçınm uzaq  terminah  -  təchizat- 
çınm  sıstemin  istifadə  edir.  İndi  bu  üsulu  əsasən  pcşəkarlar 
istifadə  edirlər  ki,  bəzi  qeyri  standart  nəticolor  oldə  olurı- 
sun,  ovvəllər isə ondan çoxu  istifadə  edirdi.
❖ Kommutasiya  olunan  İP-birləşmə  (İntemetwork  Protocol  - 
şəbəkələrarası  protokol).  Adi  telefon  xətti  vasıtəsi  ilə  sizin 
modem provayderın  modemi  ilo birləşir.  Bu seans birloşmə- 
dir,  belə  ki, seans zamanı  siz İntemetin tamhiiquqlu istifadə- 
çisi  olursuz,  seans  bitdikdə  isə İntemetlə  əlaqa  kosilir.
12.3.  İnternetdə informasiyanın ötürülməsi
İntemet şəbəkələri  iki  əsas anlam istifadə  edilır:  (invan vo  pro- 
tokol.
İnternetə qoşulan hər bir kompüter öz nadir ünvanma malıkdir. 
Hətta  kommutasiya  olunan  xətt  üzrə  müddətli  birləşmə  zamanı 
kompüterə  unikal  ünvan  verilir.  Ünvan  onun  eınalın  avtonıatik 
edən  formata  və  öz  sahibi  haqqında  bəzi  informasiyanı  daşunalı- 
drr.

---

Bu  məqsədlə  hər  bır  kompüterə  iki  ünvan  təyin  olunur:  rə- 
qomsal  İP-ünvan  və  domen ünvan.  Rahatdır,
Rəqəmsal ünvan kompüterdə emal üçün,  domen ünvan ısə  ısti- 
fadəçi tərəfmdən qavramaq  üçün ra h a td ın ^
Rəqəmsai  ünvan.  Onun  uzunluğu  32  bitdir,  rahatlıq  üçün  8 
bitdən 4 bloka  bölünüb, onları  onluq  şəklində do yazmaq  olar.
Şəbəkənin  ünvam  -  192.45,  yanmşəbəkənin  ünvanı  -  9;  kom- 
püterin ünvanı  -  150.
Tam ünvan: 192.45.9.150
Domen  ünvan:  Rəqəmsal  unvan  marşrut  cədvəlinin  maşın 
emalı  üçün  rahatdır,  lakin  insan  tərəfindən  heç  cür  istıfadə  edilə 
bilməz.  Rəqəm  yığımlannı  yadda  saxlamaq  mnemonik  adlan 
yadda  saxlamaqdan  daha  çətindir.  Şəbəkədə  qarşılıqh  təsirin 
asanlaşdınlması  üçün rəqəmsal  ünvanların maşm adlanna  uyğun- 
luğu cədvəllərin ıstifadə  etməyə başladılar.  Bu cədvəllər bu günə 
qodər  qalmış  və  bir çox  tətbiqi  proqramlar tərəfmən  ıstifadə  olu- 
nur.  Söhbət  Unix  tipli  sıstemdən  gedirsə,  bu  fayl  ctc  kataloqda 
yerloşib (cədvəl  5.3).
Cddvəl J.3.
r
! 
Roqomsal  ünvan
M aşım n adı
Sınonim lər
....
.....
.....
.
“1
K
>
Ö
Ö
Localhost
Localhost
144.206.160.32
Polyn
Polyn
144.206.160.40
Apollo
www
Bu  cədvəldə  son  sütün  vacib  deyil.  İstifadəçi  maşina  müraciət 
etmək  üçün  həm  maşmın İP-ünvanın.  həm  onun  adın və  ya  sino- 
nimın  (alias)  istifadə  edə  bılər.  Aşağıda  göstərilən  müraciət'lər 
eynı  nəticəyə  -  Apollo  maşını  ilə  telnet  seansınm  təşəbbüsünə 
gətirib çıxardır.
telnet  144.206.160 40 
və  ya
telnet Apollo 
və  ya
telnet www

---

Lakin belə  simvol adların verılməsi  üsülü İntemet  ıstıfadoçıiə- 
rınin  sayı  az oianda yaxşı  idi.  Şəbəkə artdıqca hər bir kompüterdo 
böyük  adlar  siyahısm saxlamaq  çotin  olmuşdur.  Bu  problemi  həii 
etmək üçün  DNS  (Domain  Name  System)  icad olunmuşdur.
İstənilən  DNS  TCP/İP  qırmancı  ilə  işləyən  tətbiqi  prosesdir. 
Beləiiklə  ünvanın  baza  eiementi  İP-iinvandır,  domen  ünvatıı  iso 
servis  rolunu  oynayır.
Domen  ünvanlar  prinsipi  ierarxik  prinsipiə  qurulur.  Lakin  bu 
ierarxiya ciddi  deyii.  Faktiki  olaraq  bütün domenlərın vahid  kökü 
yoxdur  80-ci  iilərdə  yuxarı  səviyyə  iik  domenlər  ıııüəyyənioş- 
mişdir:  gov,  mil,  edu,  com,  net.  Sonradan  şəbəkə  ABŞ  miili  sər- 
hədlərin  aşaraq,  UK, jp,  au,  ch  və  s tipli  mili  domenlər yaranmış- 
dır.  SSRİ  üçün  domen  ayrıimış  (su).  1991-ci  ildə  İttıiaq  respublı- 
kaları  suveren olduqdan sonra,  onların bir çoxu öz  domenlorin  ai- 
mışdır.  Lakin  SSRİ  domeni  qaimışdır,  çünki  domeni  serverdən 
tullamaq  mümkün  deyil,  domen  adlan  əsasında  elektron  poçt  ün- 
vaniarı  və İntemetin bir çox  informasiya ehtiyyatlarına daxil  olma 
qumlur.  Bunun üçün mövcud domenin yerinə yenisin daxtl  etmək 
onu  əvəziəməkdən asandır.  Beləliklə  Moskvada  su donıcıı adı  ilə 
qurtaran (məsəiən kiae.su)  v əm   domen adı ilə  qurtaran (məsələn 
mesi.m)  təşkilatlar mövcııddur.
Yuxan  səviyyə  domenləri  ardınca  ya  bölgələri,  yada  təşkilat- 
ları biidirən  domenlər gəlir.  Daha sonra ierarxiyanm növbəti  mər- 
həhəiəri  gəiir,  bu domenlər kiçik təşkilatlar,  və ya böyük təşkilat- 
ların bölməiərinə  məxsusdur.
DNS dəstəyinin daha populyar proqramı  Berkelcy İntcmct Na- 
me  Domain  (BİND)  realiaşdırdığı  named proqramıdır.
Şəbəkə protokolu.  O  şəbəkəyə  qoşulan kompütcriər  iş  qayda- 
ların  təyin  edir.  Standart  protokollar  müxtəlif  kompüterləri  bir 
diidə  danışmağa  vadar edir.  Beləliklə  müxtəlif əməliyyat  sistcm- 
lərinin  idarəediiməsi  altında  işləyən  müxtəlif tiplı  kompüterlorin 
imkanı  həyata keçırilır.
Aşağı  səviyyələrdə  (2  və  3)  iki  əsas  protokol  istifadə  edilir: 
İP-  İntemet protokol  və TCP  -  ötürmənin  idarəedilməsi  protoko- 
lu.  Bu  iki protokol  sıx əlaqədar olduğundan,  onları  adətən  birləş-

---