8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Telnet  TCP  nəqlıyyat  protokolu  üzərındə  əlavə  protoklu  kımı 
qurulur.  Telnet-in əsasın  iki fundamental  ıdeya qoyulub:
-  şəbəkə  vırtual  mümkün  olan  terminalmın  konscpsivası  (Net- 
work Virtual Terminal) və ya NVT
-  müqavilə  opsiyalar  prinsipi  (qarşılıqh  əlaqə  parametrlərinin 
razılaşdınlması)
-  “terminal-proses”  rabitəsinın simmetriyası
Telnet-birləşmənin quraşdınlması üçün, real termınal qurğu ilə
işləyən proqram və bu proqramın xidmət prosesi  informasiya mü- 
badiləsi  üçün  terminal  qurğunun  fəaliyyət qaydasın və  ya şobəkə 
virtual  ternıinalın NVT  spesifıkasını  istifadə  edir.  NVT  spesifıka- 
siyası  -  real  fıziki  terminal  qurğuların imkanları  dalıa geniş  istifa- 
də  olunan  standart  təsviridir,  bu  spesifıkasiya  inforrnasiyanın  oks 
olunma və daxil olma üsulların standart formaya təsvir etməyə vo 
çcvinııəyə  imkan verir.
12.6. İnternetin kommersiya tətbıqi
Bir neçə vaxt bundan əvvəl  şəbəkə  informasiyasına  qlobal  va- 
sitəsi  kimi baxılırdı.  Son  2-3  ildə  WWW  servisinin. yaranması  ilə 
bağlı  olan  Intemet  imkanları  şəbəkədə  biznesin  aparılması  üçün 
zəmin yaratmışdır.  Reallıq belədı ki,  istənilən rəqib  və ya bıznes- 
men  şəbəkəyə kommersiya  məqsədlərınin  reallaşması  iiçün vasi- 
tə  kimi Baxabilər.  İntemet vasitəsi  ilə  kommersiyanın aparılması 
üçün virtual (elektron) mümkün olan maqazinin təşkili bır çox fır- 
malar üçün tələbata çevrılir.
Şəbəkə biznesın  aparılmasınm  bu günə  qədər məlum  olmayan 
jmkanların  açır.  İstənilon  işgüzar  Adam başa düşə  bilər ki,  İnter- 
net  potensialmı  tam və  keyfıyyətlə  istifadə  edən  şəxs  öz  rəqabət 
mövqelərinin yaxşılaşdırılması  şansına malikdir.
Artıq  indidən  şəbəkə  bir  çox  şirkətlər  tərəfmdən  əlaqənin 
operativ  vasitəsi  kimi  istifadə  olunur.  Burada  söhbət həm bir  şir- 
kət  daxilində  kommutasiya  (məsələn  müxtəlif  xidmətlor  və  ya 
şöbələr  arasında),  həmçinin  əməkdaşhq  əlaqələri  ilo  bağlı  olan 
mıixtəlif fırmalar arasında  mformasiya mübaditəsmdən  gedir.  İn-

---

teraetin  bu  cür  istifadəsi  (burada  söhbət  adətən  elektron  poçtun 
istifadəsindən gedir)  ınformasıya axınlarını  optimallaşdınnağa  vo 
biznesin  apanlma  prosesin  sürətləndirməyə  və  daha  keyfıyyətli 
etməyə  imkan  verirjŞəbəkədə  biznesın  digər  aktiv  istifadə  olıı- 
nan  modeli  İnterneTm  fırmanın özü və  onun məhsullan  və  ya xid- 
mətlərı  haqqında  məlumatın  yaydması  üçün  kütləvi  informasiya 
vasitəsi  kimi  istifadəsi  ilə bağlıdtr, və ya sadə desək reklam üçün, 
həmçinin marketinq tədqiqatı  aləti  kimi  istıfadə  olunur.
VElektron  kommersiya.  Bu  şəbəkə  biznesinin  aparılmasının 
ən  perspektiv  variantıdır,  burada öz  məhsulunu şobkede  ticarətin 
həyata keçirilməsinə  imkan verən virtual maqazinin  yaranmasını 
nəzərdə tutur.  7
Dünyada elektron kommersiya  ilə  məşğul  olan  şirkətlərin  sayı 
1996-cı  iiə  111  min  təşkil  etmişdir  və  proqnozlara  görə  2000-ci 
ilə  435  minə  çatmışdır  (Voipe,  Wetty&Co.  məlumatları),  bu  za- 
man  İntemetin  ümumi  dövriyyesi  9,5  mlrd  dollardan  196  mlrd. 
dollara  qədər artmışdır (Forrester Research  İnc.  məlumatlan).  Şə- 
bəkə vasitəsi ilə pərakəndə satışlar  1996-cı  ildəki 500 mln.dollar- 
dan  7  mlrd.dollara  qədər  olmuşdur.  Şirkətlər  arasında  hesablaş- 
maiar sektoruna aid rəqəmlər daha yüksəkdir:  müvafıq olaraq  600 
mln.dollar  və  66  mlrd.dollar.  Bu  cür  inkişaf  tempiən  elektron 
kommersiyaya  aktivə  qoşulan  İntemetin  Rusiya  hissesinə  toxun- 
maya  bilməzdi.  Sonuncunun  aparılmasıntn  perspektivlori  haqqın- 
da  şəbəkəııin  msiya  hissəsinin  25%  istifadəçiləri  -  müxtolif 
ranqlı rəhbərlərdir.
‘Virtual  miimkün  oian  maqazin  Web-serverin  yaradılması  ilo 
şəbəkədə reallaşan nümayəndəlikdir.  Sonuncunun təşkilinin  esas 
məqsədi  İnternetın digər ıstifadəçılərinə  mai  və xidmətlərin  satı- 
ştndan  ibarətdir.  Sizin  serverinızə  daxil  olan  şəxs  hipermətn  isti- 
nadlart  vasitəsi  ilə  və  çoxsayh  multımediya  imkaııların  istifadə 
edərək  məhsul  haqqında  onu  maraqlandıran  məlumpatı  tam 
lıəcmdə əldə  edə  biiər  və  son nəticədə  sifarişi  rəsmıləşdirə  bilər. 
Virtual  maqazin  digər Web-serverlər kimi  domen  Qnvantna malik 
olmalıdtr,  o bir sıra hipermətn səhifələrindən  ibarətdir.
Virtual  mümkün  olan  maqaziniıı  reallaşma  variantlan  müxtolif

---

oia  bıiər.  Elcktron  kommersıya  haqqında  danışarkən  yalnız  İntemet 
əqdlər  və  təchizatlar  vasitəsi  ılə  müşaiyəti  nəzərdə  tutumaq  olar: 
mahn seçimi, sifariş, bəzı ballarda hətta ödəmə. Lakın malın birbaşa 
çatdınlması  adi  yoila  (avtomobillər,  kompüterlər,  rnəişot  texnikası 
və  s.)  yolla həyata  keçirilir.  Digər hallarda  şəbəkənin tətbiqi  moh- 
sullann  İntemet  vasitəsi  iİə  təchizatın  nəzərdə  tutur.  Söhbət  ınfor- 
masiya  satışmdan  gedir.  Şəbəkədə  informasiya  məhsulunun  ticarəti 
öz xüsusiyyətlərinə maiıkdir və bunun üçün aynca baxılmalıdır.
Virtual  mümkün  oian  maqazinlər  bir  çox  hallarda  adi  ticarət 
mərkəzlərinə  oxşardır,  lakin buna baxmayaraq  bir neçə üstünlük- 
lərıdə  var.  İstənilən maqazində  olduğu kimi  burada da tıcarət zalı 
olmalıdır,  burada  alıcı  (o  bizim  serverə  daxil  oiandı)  sərbəst  şə- 
kildə  sıçanm  düyməsini  basaraq  bir  səhifədəıı  digənnə  keçərək 
məhsullar  haqqmda  onu  maraqlandıran  informasiyant  ala  bılər. 
Böyük çeşiddə mallar olduqda onlan “rəflərə”  (ayrıca səiıifələrə) 
düzmək yaxşı  oiardı ki,  istifadəçi  daha  asan oriyeııtasiya olunsun. 
Hər hansı  bir  məhsuüa  maraqlanan  istifadəçi  həmin  məhsul  haq- 
qında  hər şey öyrənə  bilər  -  bu virtual  maqazinm yaradılması  za- 
mam  əsas  götürüləcək  vacib prinsipdir.  Bəziləri  elə  təşkilatlanıb 
ki,  alıcı  nıalın  alınmasına  dair  son qərar  qəbul  etməmişdən  əvvəl 
mala  bütün  tərəflərdən  Baxa  bilər,  bütün  mümkiin  paramctrleri 
öyrənə  bilər.  M əsəiən  avtomobilı  virtual  maqazindən  alarkən 
onun  nıühərrikinin  necə  işlədiyinə  qulaq  asmaq  olar.  Belə  yolla 
satıcı  malın  keyfıyyətini  daha  yaxşı  təsvir  edə  və  göstərə  biiər, 
alıcı  isə evdən çıxmayaraq bütün  lazımi  infonnasiyanı  ala bilər.
Virtual  mümkün  olan  maqazində  malı  seçərək  vo  onun  dəyərin 
öyrənərək,  aiıcı  digər  səhıfəyə  keçməkiə  onu  sifariş  edə  və  onun 
hesabın  ala bilər.  Sifariş  oluıımuş  malı  ödəmə  zamanı  kredit kartım 
istifadə  etmək  olar.  Lakin  müəyyən  qorxular  mövcuddur ki,  kredit 
kartlannın nömrələri və  fərdi kodlan haqqmda informasiya  xakerlə- 
rin əlinə  düşə bilər.  Bütün şəbəkə biznesinin inkişafını  saxlayan Şə- 
bəkənin təhlükəsizlik problemi İntemet vasitəsi ilə göndərilon  infor- 
masiyanın  şifrələnməsinin  müxtəlif üsullan  və  sxemlori  vasıtəsi  ilə 
uğurla həll  olunur.  Güman olunur ki,  bu məsələ həllini tapdıqda, biz 
elektron kommersiyanın  inkişafınm yeni dalğasımn şahidi  olacayıq.

---