8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Qədim Romanın  yazıçısı  və dövlot xadiminin  Maar Porsiy Ka- 
tonun  (e.o.  234-124  illər)  “Əkinçilik  haqqında”  traktatı  müasirlə- 
rə  quldarlıq  yerinin təşkili  üçün  m əsləhətlər vardır.  Digər rnəslə- 
hətlər  arasında  biz  aşağıdakıları  tapırıq:  “ROmada  tuniklər,  toq- 
lar, plaşlar,  loskut odeyallar və taxta başmaklar al,  Kalda və  Min- 
tumda -  örtüklər,  dəmir alətlər:  oraq,  bel,  külüng,  balta,  Venafrda
-  bellər,  Suessdə və  Lukaniyada -  araba al” .  Daha sonra  sənəklar- 
lann öz rəqiblərindən çox olan yerlər göstərilmədən  əlavə  malla- 
rın  konkret  istehsalçılanna  bilavasitə  istınad  edilır.  ‘'Əgər  kimsə 
şirəxana  üçün  buraz  almaq  istəsə,  Kazində  Lusiy  Tunniy,  Ve- 
nafrda  isə -  Lusiyin oğlu Kay Manniy işləyir”.
Qədim  dunyada  kommersiya  kommunikasiyalarının  formalaş- 
masımn vacib amili kimi yaranan yarmarkalar olmuşdur. Adi tica- 
rət  yerlərindən fərqli  olaraq  yarmarkalar ənənəvilıklə  mütəmadi- 
lıklə  və  keçirildiyi  yerə  ciddi  bağlanmaqla  fərqləııirdi.  İlk  yar- 
markalar  (mercatus)  ilkin  roma tarixi  dÖvründə  (e.ə.  V  əsri  3  əs- 
rin  əw əli).  Yarmarka  ticarətinin  mərkəzləri  daha  çox  səcdəgah- 
lar  olmuşdur.  Onlar  arasında  Alban  dağında  Latın  Yupiterinin 
məbədi,  Romada Ventındə  Diana məbədi  və  s.
Özlərinı  roqiblərdən  fərqləndirmək  üçün  qədim  sənətkarlar 
və ticarətçilər satılan maüara Öz fırma nişanlarını vururdu.
Bu  məqsədlə  sahibkarlar  Öz  müəssisələrinin  fırma  nişanlannı 
daxil  edirlər.  Beləki  artıq  qədim  Pompeydə  mehmanxanalar  aşa- 
ğıdaki  adlar  daşıyırdı:  “Qartal  yamnda”,  “Qılınc  altında”,  “Qızla- 
rın yanında”,  “Fil” və  s.
Ticarət yerlərində  əvvəlcədən asılan real mallar yerinə  müasir 
piktoqramların analoqu olan nişanlar asılmağa başlamışdır.  Məsə- 
İən  süd  dükamnın  yanında  keçi  barelyefı,  bulka  dükam  yanmda 
dəyirman çəkilirdi.
Artıq  yazı  yarandan  bəri  ilk reklam  mətnləri  yarannıağa başia- 
mışdır.  Ən ilkinləri  arasmda fınikiyalı tacirlərin-doniz soyyahları- 
mn  mətnlərinı  qeyd  etmək  olar.  Onlar  mətnləri  keçdikləri  yolda 
olan adaların qayalannda yazırdı.
M ətnlər  çox  vaxtı  adətən  emalatxanaiarında,  ticarot  dükanla- 
rında,  mehmanxanalarda  yeriəşdirirdi.  M əsələn  aşağıdaki  qədim

---

roma yazısı “Burada mchmanxana ycrləşır.  Üç yerlik biitün rahal- 
lıqla'’.
Adoton  rnətn  protoreklam  göndorışlərin]n  daşıyıcıları  daş  pli- 
tələr  olmuşdur.  Bu  növ  müraciətlərdən  ən  məşhuru  yunan  yuxu 
yozanının  mətnidir.  Bu  mətn  qədım  Misir  Memfls  şohorinin  qa- 
zmtılan  zamanı  aşkar  olunmuş  və  e.ə.  III  əsrə  aiddir.  Daşda  yazı 
deyir:  “Mən  kritliyə,  allahların  əmri  ılə  yuxu  yozuram.  Tixeye 
etibar et’\
Qəbul  etmək  lazımdır  ki,  bəzən  hakimlərə  və  tiranlara  təhrif 
olunan  qədim  dünyanın  bütün  monumental  əsərlərinin  protorek- 
lama  aid etmək  istəyi  yaranır.  Bu  məntıqdən irəli  gələrək reklam 
muzeyinə  Xeops  piramidı,  Semiramidanın  asma  bağlan  və  bütün 
dünya möcüzəiəri  daxii  oimahdır.  Qəbul  etmək tazımdır ki,  onla- 
rın  yaranmasında  müəyyən  kommunikasiya  effekti  əlbəttə  yara- 
nırdı.  Lakin  bununla tam razı  olmaq  mümkün  deyil.  Ən əsası  ona 
görə  ki  bu  qurğulann  tikintisinin  osas  məqsədi  konkret  davranış 
rcaksiyalarının  stimullaşdırdmasına,  müəyyən  hərəkətlərə  cəlb 
etməyə yönəlməmişdir.
Bizim  dövrümüzə  müasir  mətn  reklamının  əcdadı  ola  biləcək 
tarıxi  sənədlər  çatmışdır.  Beləki  Britaniya  muzeyində  saxlamlaıı 
qədim  misir  papirusunun  mətnində  qulun  satışı  haqqında  molu- 
mat vardır:  “O  hər  iki  qulağı  ilə  əla  eşidir,  hər  iki  gözü  ilə  göriir. 
Qida az qobul  edir,  onun düzlüyü və  itaətinə təminat vcrir”.
E.ə.  320  ci  illə  qeyd  olunan  daha  bır qədim  mısir yazısında  ti- 
carətçinin  fıl  dişi  ilə  reklam  münasibəti  vardır:  “Ucuzdur,  çox 
ucuz.  Yanıma gəlin Memfıs  sakinləri,  gəlin görün alın”.
Aydındır  ki,  Qədim  dünyada  yazı  reklamı  geniş  yayılmamış- 
dır.  Əsas  səbəblər  içərısində  savadh  insanlann  az  olmasım,  pro- 
toreklam mətnlərinin yazılmasının dərinliyini  və  daşıyıcıtarm  de- 
fısitini  nəzərə  almaq  lazımdır.  Yeri  gelmişkən qcyd edək ki,  təh- 
sil  soviyyəsi yüksək olmayan  ölkələrin  yerli  bazarlannda  carçıla- 
rın pullu xidmətləri geniş  istifadə  olunur.
Qədim  dünaya müasir kütləvi  informasiya vasitələrinin əcdad- 
ları  yaranır.  Daha  çox  onların  çapına  Qədim  Romada  yaxıntaş- 
mışlar.  E.ə.59-cu  ildə  Qay  Yuliy  Sezar  (e.ə. 100-49)  konsul  olar-

---

kən  genış  ictimaiyyətın  senatm  və  xalq  yığmcaqlarınm  qərarlar; 
haqqmda  xəbərdar  etməyə  dair  sorəncam  vermişdir.  Bu  Acta  di- 
umi  urbıs  protoqazetinin  çıxmasının  ə w ə li  olmuşdur.  İmperator 
Oktavıan  Avqust  vaxtında  (e.ə.  63-cü  il  b.e.-14-cü  ili)  rəsrni  mə- 
lumata  özəl  xarakterli  məlumatlar,  “dünyəvi  xronika”,  boşanma 
və  nikah haqqmda  nıəlumatlar,  şənliklər  haqqında  məlumat  və  s. 
yerləşnıişdir.  Protoqazet  acta diumi  populi  romani  f ‘Roma  xalqı- 
mn  gündəlik  işləri”)  adlandırmağa  başlanmışdır.  Bcləliklə  acta 
diumı  pressada reklam və xarici  şit reklamınm əvvəli olmuşdur.
Protoqazetin  yerinə  yetirdiyi  funksiyanı  album  (lat.  Albumus- 
ağ)  adlanan  qədim roma  ictimai  binalanmn  əhənglə  örtülmüş  di- 
varlan  yerinə  yetirirdi.  Onlann  səthində  qara  boya  ilə  rəsmi  mə- 
lumat “nəşr olunurdu”.
Protoreklam  nöqteyi  nəzərdən  şəhərlilərin  evlərinin  dıvarla- 
rında  cızılmış  və  ya yazılnıış  yazılar  “qrafiti”  (lat.qrafıo-cızıram) 
daha zəngindir.
Divarüstü  siyasi  reklamın  edillərə  seçki  zamam  nümunələriıı 
göstərək.  ‘kQızıl  işləri  ustalan  hamısı  edil  kimi  Qay  Kuspiy  Pan- 
su-nu  seçməyı  təklif edir”,  “Bərbərlər:  Yuliy  Trebiyi”,  “Bahqçı- 
lar  edil  kimi  Popidiy  Rufu  seçin”,  “Kim  Kvintiyi  seçmirsə,  o  eş- 
şək yanmda otursun”,  “Qonşular oyanın və Ampliata səs  vcrin”.
Bəzi  qrafıtilərdə  siyasi  antireklam  elementləri  vardır.  Burada 
siyasi rəqiblər karikatura  şəklində  təsvir olunur.
Qraffıti  vasitəsi  ilə  reklam  predmeti  adətən  tanıaşalar  olmuş- 
dur:  “edil  Avla  Svetiy  Tserta  ntn  qladiatorlar  qruppu  Pompeydə 
iyul  kalendalan  qarşısmda  gündə  vuruşacaq.  Döyüş  vəhşi  hey- 
vanlarla olacaq.  Pərdə vurulacaq”.  Bu müraciətdə  sponsorluq  ele- 
mentlərin  aşkar  etmək mümkündür.  Məlumdur  ki,  bir çox  qədim 
roma  dovlət  xadimləri  elektorat  üçün  tamaşa  təşkil  etməklə  nail 
olurdu.
Qrafıtik  şəklındə  məişət  xarakterli  özəl  elaıılar  olmuşdur: 
“Əgər kimsə dekabr kalendalan əvvəl yeddinci  gündo at görübsə, 
onu  Kvints  Desiy  Qilyarın  yanına  gətirsin’,  “Bu  dükandan  mis 
qab  itib.  Qaytarana  65  sestersiy  ödənəcək.  Oğrunu  göstərənə 
(sonrası  şıfrələnməyıb)”

---