8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

XIV FƏSİL.  REKLAMIN QƏDİM DÜNYADA 
YARANMASI. MÜASİR İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ
14.1. 
Reklamın  Qədim  dünyada yaranması
14.2. 
Reklam orta əsrlərdə
14.3. 
Yeni dövrün  Qərbi Avropa  və Amerika reklamı
14.4. 
Reklam  və onun əsas funksiyaları
14.5. 
Reklam  müraciətinin  hazırlanması.  Reklam  ya- 
radıcılığının problemləri
14.6. 
Reklamın  informasiya  təminatı
Müasir insanın  həyatını  reklamsız  təsəw ür etmək mümkün  de- 
yil.  Reklam  -  insan  fəaliyyətinin  dinamik,  sürətlə  inkişaf edən  sa- 
həsidir.  Artıq bir çox yüzillikdir ki,  insanın yoldaşı olaraq  o  insanla 
bir dəyişir.  Reklamın xarakteri,  onun  məzmunu  və  forması  cəmiy- 
yətin  istehsalat  qüvvələrinin  inkışafı  ilə  dəyişməyə  məruz  qalır. 
Reklam  dialektikasımn  qlobal  amilləri  istehsalat,  ticarət  və  rnaliy- 
yə  tələbatlandır,  dövlət  idarə  forması,  müxtəlif dinı  konfessiyala- 
rın  məqsədləri  oimuşdur.  Bundan  əlavə  reklam  düzgün  olaraq 
ümumbəşəri  mədəniyyətin bir hissəsi kimi dəyərləndınlir.
Reklamın  üzünü  konkret  vaxt  kəsıyində  təyin  edən  amillərin 
siyahısını  davam  etdirmək olar.  Lakin onların  faktiki  reallaşması- 
nın qısa təsviri  çox faydalı  ola bilər.  Bizim fıkrimizcə müasir rek- 
lamın  başa diişülməsi  onıın  ınkişafının  əsas  tarixi  mərhələlərinin 
təhlili  olmadan  tam  ola  bihnəz.  Bu  zaman  qeyd  ctmək  iazımdır 
ki,  bu  təhlıl  tarixi-mədənı  məqsədlərdən  daha  çox peşəkar-praq- 
matik məqsədlər güdür.  Bölınənin müasir marketinq kommumka- 
siyalarınm  müasir  vasitələrinin  qenezisinin  əsas  mərholəlorinin 
ilk növbədə  reklamı tədqiq  etməkdir.
Biz  həmçinin  bu  kommunikasiyalann  sosial-iqtisadi  hallannın 
dərin  təhlilini  verməyi  məqsəd  kimi  qoymannşıq.  Mövzunun  di-

---

daktik  xarakterini  nəzərə  alaraq  əsas  diqqət  reklamm  ınkışafının 
əsas  mərhələlərinin  təsvirinə  və konkret tarixi  nümunələr şəklin- 
də  verilməsinə yönəlmişdir.
14.1.  Reklanıın Qədim dünyada yaranması
Artıq  qədim  sivilizasiyalarda  istehsalat  və  sosial  münasibətlə- 
rin inkişafı  insan qruplanna nəzərdə tutulmuş  informasiyamn ötü- 
rülməsi  vacıbliyin  şərtləndirir.  Bu  infonnasiyanın  bir  hissosi  ad- 
resatları  müəyyən  hərəkətlərin  həyata  keçirilməsinə  əmin  et- 
məkdən  və  stimullaşma  elementləri  vardır.  Məhz  bu  məlumatlar 
müasir reklamın  əhəmiyyətli cizgilərim  göstərirdi,  bu da kommu- 
nikasiyaların bu istiqamətini protoreklam kimi  qiymətləndirməyə 
əsas  verir.
Protoreklam  kommersiya  kommunikasiyalarınm  ilkın  inteqra- 
siya  olunmuş  forması  olmuşdur,  o  kommunikasiya  vasitələrinin 
ilkin  formalannı  birləşdtrir,  onlar  vaxt keçdikcə  müstəqil  inkişaf 
əldə  etmişdir.  Protoreklamın  elementləri  kimi  hal-hazırda  inkişaf 
etmiş  marketinq kommunikasiyalannın  cücərtiləri olmuşdur,  mə- 
sələn reklam,  birbaşa marketinq,  tələbatm stimullaşdırılması,  yar- 
markalar,  sponsorluq  və  s.
Ən  qədim  ticarətçilər  alcılarla  əlaqələri  birbaşa  söz  müraciət- 
lən  vasitəsi ilə yoluna qoyurdu.  Satış yerləri sattcıların təkrar olu- 
nan  və  güclü  səs  sadalan  ilə  qeyd  olunurdu.  Təsadufı  deyil  ki7 
“reklam”  sözü  reclamo  (reclamare)  -  səsi  təkrarlamaq,  yenidən 
qışqırmaq, çağırmaq,  etiraz etmək mənsam bildirir.
Qədim roma  mütəfəkkiri  Lusiy  Aney  Seneka (e.ə.  4  il  -  b.e.65 
ili)  Susiliyə  LIV  məktubunda  şəhər  həyatının  tipik  şəklini  belə 
təsvir  edir:  “Hal-hazırda  mənim  ətrafımda  çoxsəsli  qışqırıq  var- 
dır:  axı  mən hamam  üzərində  yaşayıram.  Təsəvvür ele  ki,  bu  səs 
müxtəlifliyindən  öz  qulaqlarına  nifrət  etmək  olar...Bundan  əlave 
hələ pirojki və kolbasa satanlar varv.
İstehsakçılara  söz  təsirınin  genişlənməsində  tələbat  artdıqda 
bu  informasiya  funksiyası  carçı  institutu  yaradır.  Carçı  -  ticarətçi 
tərəfındən  xüsusi  ilə  tutulmuş  insandır,  onun  vəzifəsi  alıcıların

---

çağırılınası  və  onu  tutan  insanın  mallarımn  təriflənməsı  olnıuş- 
dur.  Carçı  xidmətlərinin  istifadəsimn  vacib  üstiinlüyü  şifahi  pro- 
toreklamın  satış  yerindən  qıraqda  istifadə  etməsino  iınkarı  yara- 
dır.  Digər sözlərlə  mal  haqqında  informasiyam  yalmz satış  yerin- 
də  almaq  olmazdı.  Bu  şifahi  kommunikasiya  sərhodlorini  geniş- 
ləndirmişdi.
Carçılar  ilkın  olaraq  qədım  misirlilərdə  yaranmışdır,  ardıeıl 
olaraq  qədim  yahudilər,  yunanlar və  romalılar tərəfmdən  istifadə 
olunmuşdur. Bu peşə o  qədər yayılmışdır və yüksok ictimai  statu- 
sa  malik  olmuşdur  ki,  carğı  funksiyaları  ilə  qədiın  roma  ticarət 
Allahı  Merkuriyə  verilmişdir.  Roma  yazıçısı  Apuley  (125  yaxın) 
“Metamorfozlar”  romanında  təsvir  edir  ki,  sevgi  allahı  Venera, 
qaçan  Psixeyam  tapmaq  istəyərkən  Merkuriyə  müraciət  edir: 
“Emənə  heç  nə  qalmır  ki,  sənin carçılığın  vasitəsi  ilə  ümumxalq 
yolu  ilə  deyim  ki,  onun yerini  göstərən  şəxsə  mükafat  verilocok- 
dir...’\   Merkuriy  dərhal  qulaq  asdı,  bütün  xalqları  gəzdi  və  ona 
tapşınlan  işi  icra edərək dedi ki;  “Əgər kimsə  qaçmışı  qaytarsa və 
ya  tacır  qızı,  Veneraııın  qulluqçusu  Psixeyanm  harada  olmasını 
bilən Merkuriyə bu haqda  xəbər versin”.  Bu  aksiyanın yüksək ef- 
fektivliyi  diqqəti  cəlb  edir,  daha  sonra  yazıhr  ki:  “Merkurinin  bu 
elanından sonra bu cür mükafatı  almaq  istəyi  bütün  insanları  axta- 
rışa cəlb olunmağa sövq  etdi”.
Qədim  Yunanıstanda  carçıların  çağmşlan  adətən  nəğmə-po- 
ctik formaya malik  olmuşdur.
Protoreklamın  ıstifadə  sahələrinin  çoxluğunu  qeyd  etmok  la- 
zımdır.  Bu  iqtisadi  münasibətlərdir,  özəl  həyatdır,  tamaşalann 
təşkilidir,  siyasətdir  və  s.  Carçılann  bəziləri  dövlət  qulluğunda 
olmuş,buna görə pul  almış, digər hissəsi bu işi  Öz sənəti ctmişdir.
Yuxanda  qeyd  olunan  verbal  kommunikasiya  vasitələrinə  in- 
sanlann “ağızdan ağıza” ötürülən  informasiyanı  əlavə etmək olar. 
Bir sözlə  bu  vasitəni  xəbər kimi  təyin  etmək  olar.  Xəbər  vasitosi 
ilə  istehsal  olunan  malların keyfıyyəti  haqqında məlumatlar  uzun 
m əsafələrə  yayılmışdır,  bununlada  qədim  sahibkarları  öz  etibar 
və  şöhrətinin  qayğısına  qalmağı  stimullaşdırırdı.  Sonradan  yaxşı 
şöhrətli onun sahibi  üçün ışləyirdi.

---