8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Protoreklam  elementlərinin  belə  kütləvi  ınkışafı  onun tənızinı- 
lənməsının  sısteminin  formalaşması  ehtiyacını  yaratmışdır.  .  Be- 
ləki  qrafıtinin  çox  olması  və  onlarm  fonnasından  narazı  olaıı  şə- 
hər hakimiyyəti  yazırdı:  “Burada  yazmaq  qadağandır,  burada  ya- 
zılanın vayıdır.  Onun heç uğuru olmasın’\
Artıq  o  zaman reklamm həqiqılıyinə  nəzarət ciddı  problem  ol- 
muşdur.  Qədim  roma  edillərindən  birinin  sərəncamında  qeyd 
olunmuşdur:  “Çalış  ki,  bir  sıra  qulların  satışı  haqqında  elan  elə 
tərtib  olunsun  aydm  olsun  ki,  kim  xəstədir  kimin  fıziki  çatışma- 
mazlığı  var,  kim qaçnnşdır və ya cəzasız qalmış cınayatkardır
Qədim  dünyada  protoreklamın  formalaşmasmın  təhlinin  bəzi 
nəticələrin göstərsək,  əsas nəticələr aşağıdakılar ola bilər:
1.  İctimai  kommunikasiyalann xüsusı növü kimi  protoreklamın 
formalaşmasını  təyin  edən  əsas  amil  iqtisadi,  siyasi,  ıctıami, 
şəxslərarası  münasibətlərin  inkişafı  olmuşdur.  Bu  münasibətlərin 
səviyyəsi  protoreklam  göndərişlorinin  formasm  və  məzmunun 
göstənnişdir.
2.  ProtorekLamın  ılk  sifarişçıləri  kiçik  ticarətçilər  və  sənətkar- 
lar,  siyasətçilər,  din  xadimləri,  tamaşa  təşkilatçılan  olmuşdur.Bu 
protoreklamm  istifadə  sahələrinin  çozlu  olmasmı  şərtləndirmiş- 
dir.
3.  Protoreklam  münasibətlərinin  əsas  məqsədı  potensial  isteh- 
lakçılann  məlumatlandınlması  olmuşdur  Protoreklamın  sifarişçi- 
ləri  arasında rəqabət  artdıqca  göndərişlərin  stimullaşdırıcı  istiqa- 
məti  güclənir.
4.  Protoreklamm  istifadə  olunan  vasitələri  arasında  verbal 
kommunikasiyalar  üstünlük  təşkil  edir.  Yazılı,  çöl  reklamı,  həm- 
çinin satış  və yarmarka yerlərində  kommunikasiyalar ılkın  inkişa- 
fa  nail olur.  Firma  stilinin ilk elementləri yaranır.
5.  Kommersiya  kommuııikasiyalannın  hazırlanması  və  reallaş- 
ması  ilə  onlann  inisıatorları  məşğul  olur:  tacirLər,  sənətkarlar,  özəl 
şəxslər  və  s.  Həmçinin qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qədim protorekla- 
mistlərdə  təcrübə  yığıldıqca  xarici  mühıtdə  vəziyyətin  dəyişməsi 
ilə  reklam münasibətlərinin  fonnası  və  məzmunu  təkmilləşir,  pro- 
toreklam göndərişlərinın hazırlanmasmda peşəkarlıq  artır.

---

Özünü  yoxlamaq  üçün  suallar
1.  Qədim  dünyada  protoreklamm  yaranmasının  və  inkışafının 
əsas  səbəblərin deyin
2.  Qədim dünyamn protoreklamınm və müasır kommersıya kom- 
munikasiya qurulması  vasitələrinin oxşarlıqlan və fərqləri nədir?
3.  Qədim  dünyada  şifahi  kommunikasiyalann  yayılmasımn 
əsas prinsiplərini  sadalaym.
4.  Protoreklam vasitəsi kimi  lÖvhələrə qısa xaraktcristika vcrin.
5.  Acta  diumi  və  müasir  kütləvi  informasiya  vasitələri  arasm- 
da ümumilik nədir?
6.  Qədım  roma  qraffıti  kommersiya  və  şəxsi  münasibətlərin 
vasitəsi  kimi.
14.2.  Reklam orta əsrlərdə
Ümumqəbulolunmuş  dövrlənməyə  müvafıq  olaraq  orta  əsrlor 
tarixinin iiç  əsas  mərhələsin qeyd  edirik.  .  İlkin  orta  əsrlər varvar- 
lann Qərbi  Roma imperiyasına hücumu ılə başlayır.  İkinci  dÖvr  fe- 
odal  münasibətlərin  inkişafını  xarakterizə  edən  klassik orta  əsrlər. 
Nəhayət, son orta əsrlər Böyük coğrafı kəşflər dövrü  İIə başa çatır.
İlkin orta  əsrlər köhnə  antik sivilizasiyanm məhv olunması  və 
ilkin  Qerman feodalizminın  qurulması  ilə  xarakterizə  oluna bilor. 
İqtisadiyyat - natural  təsərrüfata keçir,  siyasət -  hərbi  gücün haki- 
miyyətinə,  mədəniyyətə  -  dini  ideologiyanm  bolüşməz  hakimiy- 
yətinə  keçir.  Bu  sahələrdə  hər  hansı  bir  seçim  etmək  imkam  ol- 
madığmdan  özü-özlüyündə  reklama  tələbat  azalır.  Bunun  iiçün 
məntiqidir  ki,  bəşəriyyət  tarixinin  bu  dövrü  reklamm  inkişafımn 
əhəmiyyətli  təsdiqlərini  saxlamamışdır.
Klassik  orta  əsrlər  döründə  də  natural  təsərrüfatm  üstünlük 
təşkil  etməsi  xarakterikdir.  Eyni  zamanda  sənətkarlığın  inkişafı 
Qərbi  Avropada  şəhəriərin  inkişafına  imkan  vermişdir.  Baxdığı- 
mız problem nöqteyi nəzərdən sex təşkilatlanmn yaranması  vacib 
amil  olmuşdur.
İlk  sex  1061-ci  ildə  yaranrruşdır.  XII  əsrin  sonuna  yaxın  sex  təş- 
kilatları hər yerdə yayılmışdır. Onlann reklamın inkişafma ınənfı tə-

---

siri  onunla  müəyyənləşır  ki,  scxlər  qarşısında  aşağıdaki  moqsədlər 
qoyulmuşdur:  1)  sex təşkilatları  üz\1əri  arasında rəqabotin oluıama- 
sı;  2) özlərini  xarici  rəqabətdon etibarlı  müdafıə  ılə təmın  etmok;  3) 
sex sənətkarlannın əmək hasılatımn artma.sma ciddi nəzarət.
Belə  bir  reqlamentasiya  rəqabəti  mümkünsüz  edirdi,  Rəqabət 
isə məlum oiduğu kimi reklamın inkişafmın əsas  amillorindən biri- 
dir.  Həmçinin sənətkarların sex təşkilatı şəhər əhalısinin tələbatını 
tam  ödəyə  bilmirdi.  Alman  tarıxçisi  Karl  Byuxer  (1847-1930)  hə- 
min dövrün  iqtisadi vəziyyətini belə  təsvir edir:  “Şəhər istehsalçısı 
öz  mallannın  şəhərdə  və  şəhər  ətrafında  satışmın  müstəsna  büqu- 
quna  malik  olduğu  kimi,  şəhər  istehlakçısı  həmin  sahə  daxilində 
gətirilən mallarm alınmasımn müstəsna hüququna malikdir’\
Əhalinin Qədim dünyada olduğu kimı  yüksək təhsil səviyyəsı- 
nə  malik  olmadığmdan,  şifahi  reklam  üstünlük təşkil  edir.  Bu  şə- 
raitdə  carçılıq  institutu inkişaf edir:  XII-XIII əsrə  aid sex statusla- 
rında  “Paris  sənətkarlıq  və  ticarət  reqistri”  carçılara  həsr  olunub: 
‘'H ər bir Paris carçısı  E  yazıldığı  ilk gündon və çıxanlan günə qo- 
dər tacirlər  qardaşhğma,  bazar günündən başqa  1  denye  vcrməli- 
dirEParis  carçısı istənilən tavemaya gedə bilər,  orada çaxır  istoyə 
bilər.  Carçı  öz  tavemasından  ən  azı  4  denye  almalıdır,  daha  çox 
isə  o  and  altmda  almamahdır.  Carçı  böyük postdan,  bazar günün- 
dən,  cümədən,  miladın  səkkiz  günündən  başqa  giində  2  dofo  ça- 
ğırm alıdır'.  Gördüyünüz  kimi  əməyin  reqlamenti  dərəcəsi  dıgər 
peşəkar sexlərin üzvləri kimi  yüksəkdir.
Bilavasitə  tacirlərə  və  sənətkarlara  özlərinin  carçı  funksiyala- 
rını  yetirmək  qadağan  olurdu.  Həmın  vaxtın  ingilis  statusunda 
qeyd  olunurdu:  “Kimsə  nəyisə  satmaq  istəyirsə,  o  bunu carçı  va- 
sitəsi  ilə  etməlidir.  Heç  kim nəyisə  öz  çağırışı  ilə  reklam  edo bil- 
məz.  Kimsə  belə  hərokət  etsə,  canişir  onu  məhkəməyə  və  cəri- 
m əyə  cəlb olunur.  İkinci  dəfə  ondan bütün əmlak alına bilor” .  Bu 
tarıxi  nadir hallardan  biridir ki,  inzibati  üsullar reklamın  inkişafı- 
na mane olmur,  əksinə şərait yaradır.
G ələcəkdə  son  orta  əsr  döründə  carçılar  heç  də  həmişə  baki- 
mimyyətin  qərarları  haqqında  informasiyanın  yayılmasım  təmin 
edə  bilərdi.  Nadir hallarda əl  ilə  yazılan uçan kağızlar adlanan  is-

---