8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

İxtisasın üçüncü əlamətinə müvafıq oiaraq sahə,  ərazi  və  sahə- 
lərarası ASİ  ayırd edirlər.
Sahə  AİS  sənaye  və  aqrosənaye  kompleksləri  sahəsində,  tikinti- 
də,  nəqliyyatda  fəaliyyət  göstərir.  Bu  sistemlər  müvafıq  idarələrin 
idarəetmə  aparatınm informasiya xidmətinin məsələlorin həll  edir.
Ərazi  AİS  inzibati-ərazi  rayonlan  üçün  nəzərdə  tutulub.  Ərazi 
sistemlərinin  fəaliyyəti  bölgədə  idarəetmə  funksiyalannın  keyfıy- 
yətli  yerinə  yetirilməsınə,  hesabatın formalaşmasına,  ycrli dövlət və 
təsərrüfat orqanlanna operativ məlumatlann verilməsinə yönəlib.
Sahələrarası  AİS  milli  iqtisadiyyatın  ıdarəetmənin  funksiorıal 
orqanlarımn  (bank,  maliyyə,  təchizat,  statistik  və  s.)  ixtısaslaşdı- 
rılmış  sistemləridir.  Öz tərkibində  güclü  hesablama  kompleksinə 
malik  olaraq  sahələrarası  çoxsəviyyəli  AİS  ıqtisadi  və  təserrüfat 
proqnozlarınm,  dövlət  büdcəsinin  emalını  təmin  edir,  bütün  tə- 
sərrüfat  bəndlərinin  fəaliyyətinin  nəticələrinin nəzarətini  vo  tən- 
zimlənməsini həyata  keçirir.
İqtisadi  və  idarəetmə  fəaliyyəti  sahəsində  müasir informasiya- 
laşma inkişafı  təşkilati,  texniki  və texnoloji problemlərin həllində 
vahid  yanaşma  tələb  edir.  AİS  yaradılmasının  ve  foaliyyətinin 
nəticələrini  və  informasiyalaşma  proseslərini  təyin  edən  əsas 
amıllər aşağıdakılardır:
❖  insan-mütəxəssisin  informasiyanın  emalımn  avtomatlaşdt- 
nlması  və  ıdarəetmə  qərarlarımn  qəbulu  sistemində  aktıv 
iştirakı;
❖ biznesin  növlərindən  biri  kimi  informasiya  fealiyyotinin  in- 
terpretasiyası;
❖ elmi  əsaslanmış  proqram-texniki,  texnoloji  platformanın  ol- 
ması;
❖ istehlakçıların təiəblərinə  müvafıq  olaraq  infonnasiyalaşma 
sahəsində elmi  və tətbiqi  işlərin yaradılması  vo tətbiqi;
❖ təşkılati-funksional  qarşılıqlı  təsiri  şərtlərinin  formalaşması 
və  onun riyazi,  model,  sistem və proqram təminatı;
❖ təqdim olunan  effektilik meyarlannı nəzərə  alaraq  idarəetmə 
sahəsiııdə  konkret praktiki  məsələlərin qoyuluşu  və həlli;

---

Belə  bir  veziyyət  fordı  EHM  (FEIIM)  və  digər  kompakt  və 
nisbətən ucuz hcsablama texnikası vasıtələrinin  (HTV)  sürətli ya- 
yılması  hesabına  mümküıı  olmuşdur.  Kompüterlərdən  əlavə 
AİS-in  texniki  vasitələrinə  rabıtə  (telekommunikaslya)  vasitələrı 
və  orqtexnika  (telefon,  faks,  və  s.) aiddir.
Fərdi  EHM şəbəkələrə birləşdirmək imkanı yaratmışdır,  bu da 
istehlakçıya  istehsalat,  iqtisadi  və  maliyyə  vəziyyətlərinin  opera- 
tiv təhlilinin keçirilməsi  üçün keyfıyyətcə yeni  şoraitlər yaradır.
Texniki  qərarların  bütün  vacibliyinə  və  AİS  unıkallığına  bax- 
mayaraq  iştirakçıların  hazırladığı  intellektual  məhsullar  vacibdir. 
Bu zaman  sistemlərin fəaliyyətinin uzunmüddətli  və sabit  həyata 
keçirilməsi  üçün ən  vacib,  bəzən isə ən həlledici qorar istehlakçı- 
lar  üçün ASİ sənədlərinin istisman  üzrə təlimatlar.
13.3. 
Avtomatlaşdırlımış informasiya 
texnologiyaları, onların inkişafı və təsnifi
İqtisadiyyatın  idarəedilməsində  informasiya  sistemlərinin ya- 
radılması  və  fəaliyyət  informasiya  texnologiyasının  -  AİS  əsas 
tərkib  hissəsinin inkişafı  ılə  sıx əlaqədardır.
Avtomatlaşdınlmış  informasiya  texnologiyası  (AİT)  istifadə 
olunan  hcsablama  texnikası  və  rabitəsı  inkişaf etmiş  proqram  to- 
minatının  tətbiqi  bazasında  informasiyanın  yığılması,  qeydiyyatı, 
ötürülməsi,  axtarışı,  etnalı  və  müdafıəsi  əməliyyatlarının  reallaş- 
ması  üsullanmn  və  vasıtələrinin  birliyinin  idarəetmə  məsələləri- 
nin həlli  üçün təşkıl  olunmuş  sistemdir.
Bazar  münasibətləri  şəraitində  artan  tələbat  və  infomıasıya 
xidmətləri  ona  səbəb  olmuşdur  ki,  informasiyanm  emalının  mü- 
asir texnologiyası texniki  vasiətlərinin ən genış  spcktrinin tətbiqi- 
nə istiqamətlənmişdir.  Onların bazasında hesablama sistemlori  və 
şəbəkələri  yaradılır,  yalnız  yığılma,  saxlama,  emal  üçün  yox, 
həmçinin  terminal  qurğulann  mütəxəssisin  iş  yerino  maksimal 
cəlb olunması  üçün nəzərdə  tutulub.

---

13.4. Bilik bazası
İqtisadi  fəaliyyətm  avtomatlaşdınlmış  informasiya  idaroetmə 
texnologiyalarımn  ınformasıya  təmmatı  üçün  süni  mtellekt  sahə- 
sində  tətbiqlər marağa səbəb olur.  Bu sahədə naliyyətlərə çatınaq 
üçün  reallaşma  formalarmdan  biri  ekspert  sistemlərinin  -  xüsusi 
kompüter  sıstemlərinin  yaradılmasıdır,  ona  sıstem  akkumlyasiya- 
smda,  zənginləşdirilməsində,  təhlildə  və  yüksək  ixtisaslı  mütə- 
xəssislərin  biliklərinin  qiymətləndirilməsində  baza  rolunu  oyna- 
yır.  Ekspert  sistemində  konkret  predmet  sahəsi  barəsiııdə  biliklər 
qeyd olunur.
Bilik bazası  -  predmet sahəsində  mürəkkəb  nıəsələlorin  həlli- 
nin  tapüması  üçün  təhlil  və  nəticələrə  səbəb  olunan  modellərin, 
qaydaların  və  amillərin birliyidir.
Sistemlərin  idarəetmə  obyektinin  fəaliyyət  sahəsi  iizrə  təsııifı 
aydın olduğundan,  aşağıdaki  əlamətlərə  baxaq.  İdaroetmo proses- 
lərin  növlərinə  gorə  avtomatlaşdınlmış  idarəetmə  sistemiəri  aşa- 
ğıdakılara bölünür:
Texnoloji  proseslərin  idaroctmə  AİS-i  -  bu  insan  -  maşın  sis- 
temlordir,  onlar  texnoloji  qurğular,  dəzgahlar,  avtomalik  xətlərə 
idarəetınəni  təmin edir.
Təşkilati-texnoloji  prosesİərin  idarəetmo  AİS-i  -  bu  texnolojı 
proseslərin  idarəetmə  AİS-i  və  müəssisə  idarəetmə  AİS-ni  biı- 
ləşdirən  çoxsəviyyəli  sıstemlərdir.

---