8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

nin  alınmasına  ıstiqamətlənıb.
Öz  təyınatına  müvafıq  olaraq  praktiki  olaraq  hor  bir  iqtisadi 
obyektı  öz  fəaliyyətındə  müəyyən  məqsədə  çatrnaq  sitəyən  sıs- 
tem  kimi  qələm ə  vermək  olar.  Nümunə  kimi  tohsil  sıstemin, 
enerji, nəqliyyat,  ekoloji  və  s.  sıstemi  qeyd etmək olar.
Sistem  üçün  aşağıdaki  əsas  xüsusiyyətlər xasdır:
❖  mürəkkəblik;
❖  bölünməzliyi;
❖ tamlığı;
❖ elementlərin çoxluğu və onların təbiətinin  fərqlilıyi;
❖ strukturluq;
Sistemin  mürəkkəbliyı  ona  daxil  olan  komponetlərin  çoxlu- 
ğundan,  onların  stmktur əlaqələrindən,  həmçimn  daxili  və  xarici 
əlaqələrin  və dinamikliyin mürəkkəbliyindən  asıiıdır.
Sistemin  bölünməzliyi  o deməkdir  ki,  o  müəyyən  əlamət  üzrə 
ayrılan bir sıra yanmsistemdən  və ya  elementdən  ibarətdir.
Sistemin tamlığı  o  deməkdir ki,  bır çox  elementlərin foaliyyoti 
vahid məqsədə  tabedir.
Sistem  elemetlərinin  çoxluğu  və  onlarm təbiətinin  fərqleri  on- 
ların  funksional  spesifıklıyi  və  müxtariyyəti  ilə  bağlıdır.  M əsəiən 
maddi-enerji  ehtiyyatlannın  yenidən  qumlması  iiə  bağlı  obyektin 
maddi  sistemində  xammal,  əsas  və  köməkçi  materiallar,  yanacaq, 
yanmfabrikatiar,  ehtiyyat  hissəiəri,  hazır  məhsui,  əmək  və  pul 
ehtiyyatları  kimi  elementlərə ayrıla bilər.
Sistemin  strukturiuğu  sistem  daxılində  elementlər  arasında 
əiaqələrin  və  nıünasibətiərin  olmastnı,  ierarxiya  səviyyəlori  iizrə 
sistem  elementiərinin paylanmasını  təyin  edir.
İdarəetmə  -  vacib  funksiyadır,  onsuz  istənilən  sosial-iqtisadi, 
təşkilati-istehsalat  sisteminin  məqsədyöniü  fəaliyyəti  mümkün- 
süzdür.
İdarəetmə  funksiyasmı  reallaşdıran sistemi  idarəetmə sistemı  ad- 
landınrlar.  Bu  sistemin  həyata  keçirdiyi  vacib  funksiyalar  proqnoz- 
laşdınna, planlaşdırma, uçot,  anaiiz, nəzarət və tənzimləıımolidir.
Beləliklə  iqtısadi  obycktin istənilən  idarəetmə sistemıno  öz in-

---

formasıya  sistemi  nıüvafıqdir,  bu  iqtisadi  informasıya  sıstemı  ad- 
lanır.
İqtisadi  informasiya  sistemi  (İİS)  -  ıqtısadi  obyektin,  infor- 
masiyanın  emalı  prosesındə  iştirak  edən  üsulların,  vasıtələnn, 
mütəxəssıslərin  birbaşa  və  əks  infonnasiya  əlaqəsinin  daxili  vo 
xariei  axınlarının  birliydir.
İnfonnasiya  sistemi  idarəetmə  xidmətlərinin  işçilərinin  infor- 
masiya xidməti sistemidir və ınfonnasıyanın yığılması,  saxlamna- 
sı,  ötürülməsi  və  emalı üzrə texnoloji  funksiyalar yerino  yetirir.  O 
idarəetmə  fəaliyyətinin  üsul  və  strukturu  ilə  təiyn  olunan  reqla- 
mentdə yığılır,  formalaşır və  fəaliyyət göstərir.
Cəmıyyətın  informasiyalaşmasınm  müasir  səviyyəsi  müasir 
texniki, texnoloji, proqram vasitələrin istifadəsini təyin edir.
Avtomatlaşdırılmış  informasiya sistemi  (AİS)-i  darəetmə  qərar- 
lanmn  qəbulu üçün  informasiyanm emalı  üçün nəzərdə  tutulan  iq- 
tisadi-riyazi üsullann və modellərin, texniki, proqrarn, texnoloji va- 
sitələrin və mütəxəssilərin informasiyasmm birliyini təşkil  edir.
AİS-nin  yaradılması  iqtisadi  obyektin  istehsalının  effektiliyinin 
artmasına  sbəb  olur  və  idarəetmənin  keyfıyyətini  təmin  edir.  AİS 
ən  yüksək  effektivliyi  müəssisə,  fırma  və  sahələrin  iş  planlarınm 
optimallaşdırılması,  operativ  qərarlann  tez  emal  olunması,  maddi 
və  maliyyə  ehtiyyatlannın  dəqiq  hərəkətetmə  qabiliyyəti  zaınanı 
nail  olunur.  A\1:oınatlaşdırilmış  infonnasiya  sisterainin  fəali^yət 
şəraitində  idarəetmə  prosesi  iqtısadi-təşkilati  modellərə  əsaslanır. 
Modelin  adekvatlığı  ilk  növbədə  obyektin  eynilik  mənasında  xa- 
rakteristikalann  və  xüsusiyyətlərin  qarşıya  qoyulmuş  həllmə  nail 
olması  deməkdir.  Sözsüz  ki3  modeldə  obyektin  tam  təkrarlanması 
ola  bilməz,  lakın  analiz  və  idarəetmə  qərarlarının  qobulu  üçün 
əhəmiyyətli olmayan detallan nəzərə almamaqda olar.
AİS-ni  yaradılma  təerübəsi,  iqtisadi  iş  təcrübəsinə  otimallaş- 
dırma  üsüllanmn tətbiqi,  istehsalat-təsərrüfat proseslərinin vəziy- 
yətinin  formalaşması,  müasir  hesablama  vasitələri  ilə  dövlot  və 
kommersiya  strukturlannın  təchizi  idarəetmədə  informasiya  pro- 
seslərinin  texnologiyasının  şəklini  dəyişmişdir.  Hər  yerdə  idaro- 
etmə  fəaliyyəti  AİS  yaradüır.

---

Avtomatlaşdırılmış  informasiya  sistenılori  müxtəlifdir  və  bır 
sıra amillərə  görə təsnif oluna bilər.
Sistcmlərin  idarəctmə  obyektinin  fəaliyyoti  sahəsı üzrə təsnıfı 
aydın olduğundan,  aşağıdaki  əlam ətlərə baxaq.  İdarəetmo  proses- 
lərin növlərinə  görə  avtomatlaşdınlmış  idarəetmə  sistcmləri  aşa- 
ğıdakılara bölünür:
Texnoloji  proseslərin  idarəetmə  AİS  -  bu  insan  maşın  sis- 
temlərdir,  onlar  texnoloji  qurğular,  dəzgahlar,  avtomatık  xətlərə 
idarəetməni təmin edir.
Təşkilati-texnoloji  proseslərin  idarəetmə  AİS  -  bu  texnoloji 
proseslərın  idarəetmə  AİS  və  müəssisə  idarəetmə  AİS  birloşdi- 
rən çoxsəviyyəli  sistemlərdir.
Təşkilati  idarəetmənin  AİS  üçün  obyekt  kimi  istehsalat-tosər- 
rüfat,  sosial-iqtisadi  fəaliyyət  prosesləridir,  onlar  iqtısadiyyatın 
idarəetm əsininbütün səviyyələrində həyata keçirilir,  osason  də:
❖ bank AİS;
❖  fond bazan AİS;
❖ maliyyTə AİS;
❖ sığorta AİS;
❖ vergi AİS;
❖ gömrük xidməti AİS;
❖ statistik AİS;
❖  sənaye müəssisələrinin  və təşkılatlarımn AİS;
Elmi  tədqiqatların  AİS  sahələrarası  hesablamaların  vo  elmi 
təcrübələrin  yüksək  keyfıyyəti  və  effektivliyini  təmin  edir.  öelə 
sistemlərin metodiki  bazası  iqtisadi-riyazi  metodlardır, texniki  ba- 
za  isə  -  ən  müxtəiif hesablama  texnikası  və  eksperimental  işlərin 
keçirilməsi  üçün  ən  m üxtəlif hesablama  texnikası.  Jləm  təşkila- 
ti-texnoloji  sistemlər,  həm  elmi  tədqiqatlar  sistemlərinə  işlənn 
avtomatİaşdırılmaq  layıhələndirilməsı  sistemlərinin  (İALS)  kon- 
turlarım  daxil  edə  bilər.
Öyrədən  AİS  təhsil  sistemində  mütəxəssıslərin  hazırlannıası, 
ixtisasartırma  və müxtəlif sahələrin işçilərinin  ixtisasının yüksol- 
məsi zamanı  geniş yayılır.

---