8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Ora  daxıl  olmaq  puiludur,  lakin  ıstsemin  işı  ilə  tanış  ohııaq  üçün 
həftəlik pulsuz  ıstıfadə  imkanı verilir.
Şobəkodə  ınformasiya  kommersiyasının  daha  bır  varıantı  - 
biznes informasiyanm təqdim olunmasıdır.  Bu qiyməth kağızlann 
kotirovkaları,  valyuta  kurslan,  birjalarda  qiymət,  operativ  xobor- 
İər  ola  bilər.  Son  zamanlar  xüsusı  informasiya  sistemləri  vo  ya 
biznes-xidmətlər təşkil olunur.
Virtual  maqazinin  yaradüması  xüsusi  səylər  və  ya  maddi 
xərclər tələb etmir,  eyni zamanda elektron kommersiya artıq indi- 
dən  biznesə  daxii  olmağa  başlayır.  Rəqabətin  qırağmda  qalma- 
maq  üçün hər bır  təşkılata  və  hər bir  bıznesmenə  belə  bir ticarat 
nöqtəsinin təşküi variantlan  haqqında fıkirləşmək lazım  gəlir.
İntemet  şəbəkələrində  ödəmə  vasitələri.  İntcmet  ıstifadəçilə- 
rinin daim artan ordusu öz vaxtımn çoxunu “kıberm əkanr  axtara- 
raq  onlara  ış  və  ya  tədris  üçün,  və  ya  sadəcə  əyləncə üçün  lazım 
olan  informasiyanı  axtarır.  Müvafıq  olaraq  şəbəkonin  marketinq 
potensialı  WWW  istifadəçiiərınin  artması  ilə  bir  tərəfdən  və 
kommersiya  rekİamının  İntemetdə  yerləşdimıəkdə  maraqiı  olan 
təşkilatların  artması  ilə  digər tərəfdən artır.
I994-cü  ilin  ikinci  yansından başlayaraq  kommcrsiya  reklamı 
WWW  mümkün  olan  hipermətn  informasiyasımn  ohomiyyotli 
hissəsin  tutmuşdur.  Lakin  qlobal  rəqəmsal  kommunikasiyaların 
işgüzar  istifadə  ımkanları  rekiamın  yerləşdirilməsi  ilə  məhdud- 
laşmır.  Mai və  ya xidmət potensial alıcıya təqdim olunmalıdır,  la- 
kin  onda  “vitrindən  ayrılmadan”  malların  əldə  oiunması  imkanı 
olmaiıdır.  Həmin  1994-cü  iidən  kompüter  şəbəkələrinin  istifadə- 
si  ilə  hesablaşma  və  ödəmə  imkanı  nəzərı  problemlər  sırasından 
praktiki məsələ  sırasına  daxii oldu.
Bu  gün  təklif  olunan  İnternetin  istifadəsi  ilə  hcsablaşma  və 
ödəmə  sistemlərinin  əsasında  informasiyanın  moxvüiyinin  vo 
kommunikatiarın  autentikliyinin  təmin  olunmasının  ən  qabaqcıl 
kriptoqrafık texnologiyalar durur.
Bu  gün  üçün  İntemetdə  eiektron  hesablaşma  vasitələri  (onların 
sayı ondan bir qədər artıqdı) üç kateqoriyaya bölmək olar:  surroqat 
hesablaşma vasitəiəri,  çek və plastik kartiar kimi  mövcüd qeyri  he- 
sab hesabiaşma  sistemlərinin genişləmnəsi, eiektron nəğd pui.

---

Rəqəmsal  kuponlar  və  jetonlar  -  şəbəkədə  hesablaşmaların 
sun'oqat  hesablaşma  vasitələridir -  bu  gün  bir neçə  şırkətlər  tərə- 
fındən  təklif  olunur,  onlar  arasında  daha  çox  First  Virtual  Hol- 
dings  və  Softvvare  Agents  (daha  çox  NetBaıik  ticarət  markası  ilə 
tanınan)  məhşurdur.  Müştəri  nəğd  və  ya  nəğdsiz  lıesablaşmaya 
“bank”dan simvollann  ardıcıllığımn bəzı  məbləğın  əldə  edir (on- 
lar  üçün bank alqoritmin  qeyritriviallığm  və  hər bir nüsxonin  uni- 
kallığım təmin edir).  Ticarətçi bu  məbləği  ‘4bank”a komissiyalılar 
çıxmaqla  qaytarılır.  Bu  zaman  44bank”da  daxil  olan jetonlann  va- 
lidliyini  nəzarət etmək öhdəliyi  durur.
Belə  bir  sxem  reallaşmada  və  istismarda  sadodir.  Lakin  belə 
surroqatların  istifadəsi  ılə əqdlərin hüquqi  statusu,  ticarətçilərdən 
mal  və  xidmətlər  əldə  edən  müştərilərin  fıskal  öhdoliklori  kinıi 
qeyri-müəyyən qalır.
CyberCash  şirkəti  digər  yolla  getdi,  bu  şirkət  ilk  dəfə  plastik 
kartları  şəbəkədə  hesablaşmalar  üçün  istifadə  etməyə  kömək 
edən  qeyri  şəbəkə  hesablaşma  sistemlərinin  genişlənməsi  texno- 
logiyasm  təklif etmışdir.
Bu şirkətin  təklif etdiyi proqram təminatı plastık  kart haqqmda 
məlumatlann  alıcıdan  ticarətçiyə  məxvi  ötürülməsi  üçün  açıq 
açarla kriptomüdafıə istifadə  edir.
Devid  Çom  (David Chaurn),  məşhur  alim-kriptoloq  və  biznes- 
men,  həmçinin  onun  bir  sıra yoldaşları  elektron  (və  ya  rəqəmsal) 
nəğd  ideyasma gəlmişlər  -  bu  elektron  hesablaşmalarm  rahathğın 
nəğd pulların  məxviliyi  ilə  rahatlığın birləşdirən  ödəmə  vasitəsi- 
dir.  İnternetdə  bu  ideyanı  reallaşdıran  iki  texnologiya təqdim olu- 
nub.  fimoti  Consun (Timothy Jones) rəhbərlik etdiyi  Mondcx şir- 
kəti  aparat-proqram  kompleksi  kimi  reallaşan  elektron  pul  kisosi- 
nin  şəbəkə  versıyasın  təklif edir.  D.Çomun  rəhbərliyi  altında  Di- 
giCash  şirkəti  proqram variantında  ccash  şəbəkə  elektron pullan- 
nın texnologiyasm təqdim etmişdir.
Texnologiyanın  əsasında  açıq  açarlarla  krimptomıidafıo  qobu- 
lu  dumr.  Elektron  nəğd  pul  emitenti  (bank)  adi  açar  dəstindən 
əlavə  “rəqəmsal  pulların”  nominatı  qoyulan  açar dəstinin  ardıcıl- 
lığına malikdir.

---

Blinding  factor-un  istifadəsi  adi  açıq  açarlarla  kritomüdafıə 
üsuluna  əlavə  olaraq  Çotnun  təklif  etdiyi  “kor  imza”  qobulun 
məğzin  təşkil  edir.  “Kor  imza”mn  istifadəsi  sahəsmdə  bank ödə- 
çiliklərı  haqmda informasiya  yığa  bilməyərək  həmin  müştori  to- 
rəfındən hər  bir  “pulun”  bir  dəfə  istifadosinə  nəzarət  etməyə  və 
hər bir ödənişin  alıcısmı  eynıləşdirməyə  imkan  verir.  Alıcı  hotta 
satıcının bankla razılaşması  zamanı  eyniləşdirilə  bilməz,  Eyni  za- 
manda  alıcı istədikdə  özünü eyniləşdirə  bilər və əqdin həyata  ke- 
çirilmə  faktını  təsdiq  edə  bilər.  Belə  məntiq  elektron  nəğd  pulun 
kriminal istifadəsinə yol  verməmək üçün nəzərdə  tutıılub.
Nəğd  puiun  ödənilməsi  üçün  müştəri  bankla  əlaqə  qurur  vo 
ona  ahnmış  “pulu”  “bank”m  açıq  açan  ilə  bağlayaraq  göndərir. 
“Bank”  onun  istifadə  edilib  edilmədiyinə  nəzarət  cdir,  nömroni 
daxil  olanlar reqistrinə  daxil  edir  və  müvafıq  məbləği  müştərinin 
hesabına köçürür.
İki  müştəri  arasmda  əqd yalnız “pulun”  ahcıdan satıcıya ötürül- 
məsini  nəzərdə  tutur,  satıcı  dərhal  onu  banka  daxil  etmoyə  çalışa- 
caq  və  ya öz  riski  altmda  yoxlamadan qəbul  edə  biiər.  “Pulla”  bə- 
rabər  bozi  əlavə  informasiya  ötürüiür,  bu  məiumat  ödoyicınin  ey- 
niləşdinnəsinə kömək edə biiəmz,  lakin eyni “pulu”  iki dəfə istifa- 
də  etmək istədikdə onun şəxsiyyətim təyin etməyo  imkan verir.
Yoxlama  üçün  suallar
1.  Hansı  hesabiama sistemlərində  verüənlərin mübadiiə  prosc- 
si  daha aydm görünür?
2.  Hesabalama şəbəkələrinin təsnifatı necədir?
3.  Lokal  və  qlobal  hesabiama şəbəkəiərinin fərqi  nədədir?
4.  Hesabaiama  şəbəkəiərinin  baza  topoiogiyaiarın  sadalayın 
və  izah  cdm.
5.  Marker və taktir halqa  şəbəkoiər haqqında danışın.
6.  Kompüter  şəbəkəiərinin  kombmasiya  oiunmuş  topoiogiya- 
larınm sxemlərini çəkin  .
7.  Eynicinsli  şəbəkələrin və  server əsasmda  şəbəkolərin  moğ- 
zin izah  edin.

---