8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

İdarəetmə  informasiyasının  vacib  elementlərindən  biri  iqtisadi 
informasiyadır,  bura  iqtisadi  xarakterli  məlıımailar  toplanıb,  bu 
məlumatları planlaşdırma, uçot, nəzarət, təhlil  prosesı zamanı  qcyd 
etmək, ötürmək,  emal  etmək,  saxlamaq və  istifado etmok olar,
İqtisadi  informasiyanın tərkibinə  əmək, maddi  və pul  chtiyyat- 
larının  tərkibi  və  pui  ehtiyyatları  və  müəyyən  vaxta  idarəetmə 
obyektlərinin  vəziyyəti  haqqında  məlumatlar  əks  olunur.  İqtisadi 
informasiya  natural,  dəyər və digər göstəriciiərin vasıtəsı  liə  mü- 
əssisə  və təşkilatların  fəaiiyyətin əks  etdirir.
İqtisadi  informasiya üçün aşağıdakılar xaraktenkdir:
❖ böyük həcmlər
❖ müəyyən oiunan  vaxt dövrlərində  alınmanın  və çevriimənin 
sikllərinin dəfələriə  təkrarı
❖ mənbə  və  istehiakçıiann çoxiuğu
<♦ emai zamanı məntia əməiiyyatlannın xüsusi  çəkisi
İqtisadi  informasiyanın  bu  xüsusiyyətiəri  hesabiama  tcxnikası 
vasitələrinin,  ilk  növbədə  kompyuteriərin  istifadəsinın  ıqtısadı 
məqsədyönlüyünü təyin  edir,  əsasən  də  informasiyanın  yığılması, 
ötürülməsi  və  emalı  zamam,  bu öz növbəsində  emal  oiıınan  infor- 
masiyanın strukturunu  və həcmiərini  təyin etməyə  imkan verir.
İqtisadi  infonnasiyanın  strukturu  çox  mürəkkəbdir  və  müəy- 
yən  məzmuna  malik  informasiya  biriiyinin  müxtəiif  kombinasi- 
yalannı  özündə  birləşdirə  biiər.  İnformasiya  birliyi  kimi  obyek- 
ti,prosesi,  əməliyyatı  xarakterizə  edən  veriləniər  qrupu  başa  dü- 
şülür.  Struktur tərkibə  görə  informasiya  birliklərini  aşağıdakıiara 
bolmək olar:
❖ rekvizitiər
❖ göstəriciiər
❖  sənədlər
İqtisadi  informasiyanın  eiementar  bölünməz  vahidiəri  obyek- 
tin  müəyyən xüsusiyyətlərini  biidirən  rekvizitiərdir.  Əiamət-rck- 
vizitiər təsvir olunan obyektin  keyfıyyət xüsusiyyətlorini xarakte- 
rizə  edır.  Əsas-rekvızıtiər  müəyyən  ölçü  vahidlərində  ifadə  oiu-

---

nan  miqdar  xarakteristikası  verir.  Ayrıca  götürülmiiş  əlamət-rek- 
vizitlər vo osas-rekvizitlər iqtisadi  məna daşımır,  bunun üçün yal- 
nız bir-biri  ilə  istfıadə olunur.
Məntiqi olaqəli  əlamot-rekvizitlərin və əsas-rekvizitiərin birli- 
yi  göstərici yaradır.
Göstəricilər  əsasında  sənədlor  qurulur.  Sənədiər  idarəetmə, 
planlaşma  və  uçot prosesındə  istifadə  olunur,  özündə  orada qeyd 
olunan  informasiyaya  məsul  şəxsi  qeyd etməklə  bir vo ya bir  ne- 
çə göstərici daxii  edə biiər.
İnformasiyanın  avtomatlaşdırıimış  emalının  layihələndiriiməsi 
zamanı  onun  elementlərinin  üç  əsas  aspektdə  öyrənilməsınə  ma- 
likdir:  praqmatik,  semantik və sintaktik.
❖  Praqmatik  aspekt  informasıyam  parktiki  yararlıq,  istehİak- 
çılar  üçün  doyərlik  və  qərarlann  qəbulu  nöqteyı  nəzərində 
baxılır.  İnformasiyamn  praqmatik  öyrənilməsi  müxtəiif sə- 
viyyədə  qərarların  qəbul  edilıtıəsi  üçün  göstəricilənn  tərki- 
bini təyin etməyə  imkan verir.
❖ Semantik  aspekt  informasiyam  öyrənən  zanıan  onun  məz- 
mununu  açmağa  və  onun elementləri  arasında  məııa  arasın- 
da münasibəti göstərir.
❖ Sintaktik aspekt  infonnasiya  vahidləri  arasmda münasibət- 
lərə  baxır.  Bu  səviyyədə  ınformasiya  birlikiərinin yaranma- 
sının  qanunauyğunluqları  tətbiq olunur.  Bu səviyyədo  infor- 
masiyamn miqdar qiymətləndirilməsi  informasiyamn seçmo 
proseslərinin  təsviri,  sənədlərin  hərəkətinin  səmoroii  ınarş- 
rutiannm seçimi üçün  məlumatlar almağa imkan venr.
M üxtəlif  aspektlərdə  iqtisadi  infonnasiyanın  öyrənilməsi  in- 
formasiya  birlikləriin  tərkıbini  və  onlann  strukturunun,  çevinııə 
qanunauyğunluqlannı,  həcm-vaxt və keyfıyyət xarakteristikaların 
aşkar etməyə  imkan verır.
Azərbaycanın  iqtisadiyyatınm  hazırki  vəzıyyətı  vaxtmda  və 
dəqiq  verilən  informasiyam  ıstənilən  bıznesin  uğurunu  təmm 
edən ən vacib amil edir.  Qərb  mütəxəssislərinin bəzi qıymətiən- 
dirmələrinə  görə  orta  qərb  fırmasımn  xidməti  informasiyanm

---

açjqlanması zamanı  o bır neçə gün mövcüd ola bilər.  üyni zamaıı- 
da  vaxtında  açıqlanmış  informasıya  millıonluq  gəliı*  gətiro  bilər. 
Bu  faktı  təsdiqləmək  üçün  məxvi  və  ya  sadəcə  ümumi  daxil  ola 
bilməyən  informasıyamn Nyu-York  fond birjasında  oyun  zamanı 
istifadəısnə ciddi  qadağanı  yada salmaq  lazımdır.
Azərbaycanda  bazar  münasıbətlərinm  qurulması  şəraitində 
dvölət,  ərazi,  sənaye  səviyyəsində  və  müəssisə  soviyyəsində  in- 
formasiyamn  yenilənmə  sürəti  çox  yüksəkdir.  Dəqiq,  aktual  və 
tam  informasiyaya təiəbat  artır.  Bu informasiya xıdmətlari  gösto- 
rən fırmaların yaranmasına şərait yaradır.  M əsələn  fırmalar hüqu- 
şünaslara,  auditorlara,  mühasiblərə,  bank və  maliyyə  strukturiarı- 
nın  işçilərinə,  dövlət  məmurlanna  və  müəssisə  rəhbərlərinə  da- 
ima  lazım  olan  ümuməhəmiyyətli  hüquqi  sənədlər  təqdim  edır, 
Komplekslərin  ümumi  həcmi  on minlərlə  qanunverıci  və  norına- 
tiv  xarakterli  sənədlər.  İnfomıasiyanın  ycnilənməsi  vo  doldurul- 
ması  finnalar tərəfındən Azərbaycamn hakimiyyət və  idarə  etmə 
orqanları  ilə  informasiya  mübadiləsi  haqqmda  müqavilə  əsasında 
aparıhr.  Hüqııqi  informasiyanın  bölgə  banklan  öz  müştərilorinə 
reqional  səviyyə  hakimiyyət  və  idarəetmə  orqanlarımn  çətin  əl- 
çatan sənədlərini  işdə  istifadə etməyə imkan verir.
Beləliklə  yığılmış  və  sistemləşdirilmiş  informasiya  müvafıq 
saxlama,  yığma  və  baxılma  vasitələri  ilə  alqı-satqı  obyckti  olur, 
dəyər şəkilində  öz istehlak lazmhğımn  qiymətini  alır.
13.2. Avtonıatlaşdırılmış informasiya sistenıləri və 
onların təsnifatı
Elmi-texniki  ədəbiyyatda  adətən  “sistem”,  “idarəetmə  siste- 
m ı7,  “avtomatiaşdırılmış  idarəetmə  sistem r’,  “avtomatlaşdjnlmış 
informasiya sistemləri’' terminləri tez-tez ıstfıadə ohmur,
“Sistem”  sözü systema yunan sözündən yaramb və hissələrdən 
və  ya bir çox  elementdən  ibarət tam  ifadəsini  verir.
“Sistem” anlayışı geniş  istifadə  sahəsinə  malikdir.
Sistem  kimi bir biri  ilə və  xarici  mühitlə bağlı elementlərin və 
ya  hissələrin  birliyidir,  onların  fəahyyəti  konkret  yararlı  nətico-

---