8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

loqların lerarxiyası  kimi  qurulur.  Bır çox  arxıvlər informasıyanı  di- 
gər  arxivlərdən  (mirrors)  təkrarlayır.  İnformasiyanı  almaq  üçün 
məlumatı  Avstraliyadaıı  və  ya  Cənubi  Afrikadan  göndərilmosini 
gözləmək  lazım deyıl,  hardasa yaxında, məsələn Finlyaııdiyada  və 
ya  İsveçdə  “güzgü,,  axtarmaq  olar.  Bu məqsəd  üçün  xüsusi  Archi- 
ve proqramı mövcüddür, bu proqram FTP-arxivləri skan etməyə və 
proqram  təminatı  və  kommunikasiya  şərtlərinə  görə  istifadəçiyə 
yarayan  faylı tapmağa kömək edir.
WWW.  Yayılmış  hipertekst  ınformasiya  sistemi  World  Wide 
Web  -  İntemetin  son  xitidir.  Bu  servisin  inkışaf tempjəri  o  qədər 
yüksəkdir ki, son  il ərzində WWW  serverlərin sayı üç dəfə  artmış- 
dır.  World  Wide  Web  İntemetın  informasiya  arxivlorinin bir  çoxu- 
na  rahat  daxil  olmanı  təqdim  edir.  Sistemin xüsusiyyəti  hipertekst 
istinadlarmexanizmidir, onun sayəsində materialları bu istinadlann 
baxılma  qaydasında  baxa  bilər.  Bu  texnologiyanın  bir  çox  inter- 
feysləri  maraqlandınlan  materiah  siçan  düyməsinə  sadəcə  basıl- 
maq  yolu  ilə  seçilir.  Universal  ünvanlar  sistemı  İntemctin  praktıki 
olaraq  bütün  infonnasiya  ehtiyyatlannı  ünvanlamaq  inıkanm  vcrir. 
Bir çox nəşriyyatlar WWW sistemin öz jumallanmn elektron versi- 
yaları  üçün  istifadə  edirlər.  WWW  sistemində  müxtolif növ  kata- 
loqlann bir çoxu istifadə olunur,  onlar şəbəkədə oriyentasiya olun- 
mağa kömək edir.  Bundan əlavə  həmçinin uzaq proqramlan yennə 
yetirə  bilər və  ya şəbəkə  ilə  fılmlərə  Baxa bilər.  Belə  serv'is  İnter- 
netin digər informasıya sistemləri  ılə  təmın olunmur.
Gopher.  Bu  İntcrnetin  daha  bir  yayılmış  informasiya  sistemi- 
dir.  Onun interfeyslərinin əsasmı  ierarxik kataloqlar  ideyası  təşkil 
edir.  Zahirən  Gopher  şəbəkə  maşmlannda  yerləşən  böyük  fayl 
sistemi  kimi  çıxış  edir.  İlkin  olaraq  Gopher  fakültələrin,  kafedra- 
larm,  yataqxanalarm  və  s.  informasiya  ehtiyyatı  ilə  universitetin 
fayl  sistemi  kimİ  çıxış  edirdi.  Bu  günə  qədər  sistemiıı  əsas  infor- 
masİya  ehtiyyatlan  universitetlərdə  toplaşıb.  Gopher quraşdırma- 
dan  və  idarə  edilmədə  asan  olan  sadə  sistemdir,  çox  ctibarh  və 
müdafıə olunandır.  Gopher serverlərinin sayı  1994-cü ildə WWW 
serveriərinin  saymdan  1,5  dəfə  çox  olmuşdur  və  1995-ci  ilə  qə- 
dər  Gopher  sewerlərının  quraşdırıimasının  artımı  templəri  şəbə-

---

kənın  digər  ehiyatlarını  qabaqlayırdı.  Rusıyada  Gopher-servcrlər 
dünyanın  digər  ölkələrində  olan  kirni  yaydmamış,  peşəkarlara 
daha çox World Wide Web xoş gəlir.
WAİS.  Bu  İntemetin paylaşmış  informasiya-axtanş  sistemıdır. 
WAİS  amerikanın  dörd  apancı  şirkətinin  perspektiv  ışı  kımi  ya- 
ranmış və ilk vaxtlar free  WAİS versiyası  yaranan kinıi  kommersı- 
ya məhsulu  olmuşdur.  Sistemin  əsasına  açar  sözlərin  istıfadəsinə 
əsaslanan  məntiqi  sorğulann  istifadəsi  ilə  informasiya  axtarışı 
prinsipı  qoyulub.  Müştəri  WAİS  bütün  serverlərini  sorğuyla  to- 
min  edən  sənədlərin  olmasına dair axtanş  verir.  Sistem  İntemetin 
digər  informasiya  servislərində  axtanş  maşını  kimi  istifadə  olu- 
nur.  WAİS  tətbiq edildiyı ən məşhur layihəsi  “Britanika” cnsiklo- 
pediyasının  elektron versiyasıdır.
LİSTSERV.  Ciddi  desək  bu  İntemet  servısi  deyil,  BİTNET 
poçt  siyahılarının  sistemidir.  Bu  qlobal  kompütcr  şəbokolərində 
populyar  ehtiyyatdadır  və  İntemetdə  ona  daxil  olmaq  üçün  şlyuz- 
lar mövcuddur.  LİSTSERV  xüsusi  olaraq  elektron poçt  nəqliyyatı 
kimi  istifadəüçün  nəzərdə  tutulub.  İnteraktiv  rejimdə  ona  daxil 
olma  çətinləşib.  Dünyada  LİSTSERV-in  bir  çox  siyahıları  möv- 
cuddur,  onlar maraq qruplan  üzrə  təşkilatlanmış,  məsələn EGS-4 
nüvə-fıziki  hesablamalar  proqramları  hazırlayanlar  qmppu  və  ya 
elmi  fantastika  sevimliləri  qruppu  mövcüddür.  LİSTSERV  bir 
çox  şeydə  Usenet-lə  kəsişir,  lakiıı  o  hənı  bu,  həm  digər  sistemin 
mövcüd olmasma maneə olmur.
X.500.  Bu kompüter sorğu xidmətləri  üçün avropa standartrdır, 
X.500  molumatlar  bazası  şəbəkə  istifadəçiləri,  onların  clcktron 
və adi ünvanlan, identifıkatorlan və real adlan haqqında məluma- 
tı  saxlayır.  Bundan  əlavə  nəyinki  fıziki  şəxslər,  həmçiıiin  təşki- 
latlar haqqında məlumat  saxlamhr.  Sonuncu  halda  onlann  fəaliy- 
yətinin əsas  istiqamətlərinin qısa təsviri  verilir.
WHOİS.  Bu  xidmət  təyinatına  görə  X.500  sistemi  ilə  eynıdır, 
lakin  İntemetin  övladıdır.  WHOİS  sistemi  ilə  iş  X.500  ilə  işdon 
fərqlənir.  WHOİS  -  paylaşmış  sıstemdir,  bunun  üçün  sorğular  İn- 
temetdə  WHOİS  bütün  serverlərinə  göndərilir,  əgər  konkret  scr- 
verin ünvanı  göstərılməyıbsə.

---

Mailbase.  Btı sistem bir çox halda  LİSTSERV  sistcmin tokrar- 
layır.
TRİCKLE.  Bu  xiisusi şlyuz vasitəsi  ilə  təşkil olunan poçt vasi- 
təsi  ilə  RFT  arxivlərinə  daxil  olmadır.  Bu  şlyuz  şəbəkədo  lazımı 
məlumatm  axtanlması  üçün  xüsusı  naviqasiya  vasitəlarinə  malik- 
dir,  istifadəçi  onun  vasitəsi  ılə  poçt  vasitəsi  ilə  özünəməxsus  di™ 
aloq  apara  bilər,  bu  zaman  lazımi  məlumat  TRİCKLE  xüsusi  ko- 
mandalan vasitəsi  ilə lazımi  informasiyanı  seçməyə  imk^rn verir.
Poçt vasitəsi  ilə  daxil  olmaq  mümkün  olan digər ehtiyyatlarda 
mövcuddur.
12.5.  Şəbəkə ehtiyyatlarma  uzaqlaşdırılmış 
daxil olma
Telnet -  İntemetın  ən  köhnə  informasiya texnologiyalanndan bi- 
ridir.  Onun  tərkibinə  RFC  (Request  For  Comments)  adlanan  rəsmi 
şəbəkə materiallanna məsləhət görülən üç onlun standarta daxildir.
Telnet kimi  telnet-interfeysdən,  telnet-prosesdən  və telnet-pro- 
tokoldan  ibarət olan triadam  başa düşürlər.
Bu  triada  uzaqlaşmış  kompüterin  ehtiyyatlanna  daxil  olmaq 
üçün  şəbəkə  terminalının  təsvirin  və  reallaşmasııı  təmin  edir. 
Hal-hazırda  uzaqlaşdınlmış  terminal  rejimində  işloməyə  imkan 
verən  böyüksayda  proqram  mövcuddur  *  Kemitdən  BBS  (Bulle- 
tin  Board  System)  müxtəlif növünə kimi  proqramlar,  lakin onlar- 
dan heç biri  telnet-lə detallann hazırlanması  və reallaşma  konsep- 
siyasına görə müqayisə  oluna bilməz.
Telnet  bir  protokol  kimi  RFC-854  (may,  1983)  təsvır  olunub. 
Onun  müəllifləri  J.Postel  və  J.Reynolds  sənədə  giriş  hissəsində 
telnet-in təyinin aşağıdaki kimi  qeyd etmişlər:  “Telnet-protokolun 
təyinatı  -  iki  istiqamətli  səkkizbitlik  qarşılıqlı  əlaqənin  ümumi 
təsvırin  verməkdır,  onun  əsas  məqsədi  temıinal  qurğıınun  stan- 
dart  üsulunun  təmin  olunmasıdır.  Bu  zaman  protokol  ”termi- 
nal-terminar'  (əlaqə)  və  “proses-proses”  (hesablanmanın  paylan- 
ması)  qarştlıqlı  əlaqələrin  təşikili  üçün istifadə oluna bilər".

---